Negentiende Eeuw (1800-1900)
Muziek
Verslag 3e hoorcollege - semester 5
Inleiding
Onderstaande tekst is deels overgenomen uit de reader bij dit hoorcollege aangevuld met de uitwerking van extra aantekeningen.
De Romantiek: een periode zonder einde
Als we het over de muzikale stijlperiode 'de Romantiek' hebben, bedoelen we grofweg de muziek van de 19e eeuw. Maar tot ver in de twintigste eeuw is er romantische muziek gecomponeerd. De Vier letzte Lieder van Richard Strauss, met een romantische inslag, dateren uit 1948.
Zelfs in onze tijd gaat de productie van romantische muziek door. Bijna alle grote filmmuziek bijvoorbeeld is romantisch. De romantische klankwereld heeft dus nog steeds een enorme impact, groter dan die van eigentijdse componisten.
fig 1.Star Wars - Main Theme
fig 2.Indiana Jones - Main Theme
fig 3.Jurassic Park - Main Theme
fig 4.Harry Potter - Main Theme
fig 5.Lord of the Rings - Main Theme
fig 6.JFK -
Main Theme
Aangezien rond 1900 zich nieuwe ontwikkelingen in de muziek begonnen af te tekenen, wordt toch het begin van de twintigste eeuw als het einde van de Romantiek gezien. Deze nieuwe ontwikkeling werd ingeluid door Igor Strawinsky's Le Sacre du Printemps in 1913 voor het eerst uitgevoerd. De muziek van de Romantiek breekt als het ware af. Rond 1900 zijn alle mogelijkheden uitontwikkeld. Er is geen mogelijke voortzetting meer. Aan de andere kant blijven de verworvenheden van de Romantiek behouden in o.a. de symfonische klanken van de componisten die voor de filmindustrie werkten.
De Romantiek en de periode ervoor
Tussen sommige muzikale stijlperiodes ligt een breukvlak. Er gaapt een kloof tussen de laatste Barokke muziek van Bach (overleden in 1750) en die van de Weense klassieken (ca.1750-1800)
Andere muzikale stijlperiodes gaan geleidelijk in elkaar over. De muziek van de Weense Klassieken transformeert stapsgewijs in die van de Romantiek. Beethoven (1770-1827) is de laatste van de Weense Klassieken en tegelijk de eerste romantische componist.
Franz Schubert (1797-1828)
bron: www.opusklassiek.nl
fig 8.
Franz Schubert geldt als de grootste liederencomponist. Hij was de zoon van een onderwijzer en groeide op in een muzikale omgeving. Het lag in de lijn der verwachting dat hij in zijn vader's voetsporen zou treden en ook het onderwijs in zou gaan, maar nadat in 1818 zijn werken werden gepubliceerd, wijdde hij zich uitsluitend nog aan het componeren van muziek. Vanaf zijn 17 was hij een bijzonder productief componist. Hij schreef in zijn korte leven - hij was 31 toen hij stierf - 600 liederen, waaronder liederencycli, op teksten van vele schrijvers, waaronder 59 gedichten van Goethe.
Zijn bekendste werk is zonder twijfel de ballade Erlköning op een gedicht van Goethe. Naast liederen componeerde Schubert symfonieën, werken voor kamermuziek, strijkkwartetten, strijkkwintetten, piano sonates, zeventien opera's en zangspelen, zes missen en zo'n 200 overige koorwerken.
- Erlkönig
- De Elftenkoning(vertaling)
- Wer reitet so spät durch Nacht und Wind?
Es ist der Vater mit seinem Kind;
Er hat den Knaben wohl in dem Arm,
Er faßt ihn sicher, er hält ihn warm.- - Wie rijdt er zo laat door nacht en wind?
Het is een vader met zijn kind.
Hij houdt de jongen vast in zijn arm,
Omklemt hem stevig en houdt hem warm.-
- Mein Sohn, was birgst du so bang dein Gesicht?-
Siehst Vater, du den Erlkönig nicht!
Den Erlenkönig mit Kron' und Schweif?-
Mein Sohn, es ist ein Nebelstreif.- - Waarvoor toch ben je zo bang, mijn zoon?-
Voor de elfenkoning, met mantel en kroon;
Zie jij dan, vader, de elfenkoning niet?-
Mijn zoon, dat is een nevelsliert.-
- 'Du liebes Kind, komm geh mit mir!
Gar schöne Spiele, spiel' ich mit dir;
Manch' bunte Blumen sind an dem Strand;
Meine Mutter hat manch' gülden Gewand.'- - ‘Mijn liefste kind, kom mee met mij!
Zo’n leuke spelletjes spelen wij:
Vol bonte bloemen staat ons strand;
Mijn moeder kleedt ons met goud en kant.’-
- Mein Vater, mein Vater, und hörest du nicht,
Was Erlenkönig mir leise verspricht?-
Sei ruhig, bleibe ruhig, mein Kind!
In dürren Blättern säuselt der Wind.- - Ach vader, ach vader, heb je niet gehoord
Waarmee de koning mij zachtjes bekoort?-
Wees rustig, blijf rustig mijn kind!
In dorre bladeren ritselt de wind.-
- 'Willst feiner Knabe, du mit mir gehn?
Meine Töchter sollen dich warten schön;
Meine Töchter führen den nächtlichen Reihn
Und wiegen und tanzen und singen dich ein.' - ‘Ga mee met mij en leer mij kennen;
Mijn dochters zullen jou verwennen,
Ze dansen elke nacht, mijn lieve knaap,
En wiegen en zingen je daarna in slaap.’-
- Mein Vater, mein Vater, und siehst du nicht dort
Erlkönigs Töchter am düsteren Ort?-
Mein Sohn, mein Sohn, ich seh' es genau;
Es scheinen die alten Weiden so grau.- - Ach vader, ach vader, kijk ginds naast de baan:
Zie je de koning zijn dochters niet staan?-
Mijn zoon, ik zie ze helder en klaar;
Het lijken die oude grijze wilgen daar.-
- Ich lieb dich, mich reizt deine schöne Gestalt;
Und bist du nicht willig, so brauch' ich Gewalt!'-
Mein Vater, mein Vater, jetzt faßt er mich an!
Erlkönig hat mir ein Leids getan!- - ‘Ik hou van jou, je bent al wat nu voor mij telt;
En ben je niet willig, dan gebruik ik geweld.’-
Ach vader, ach vader, nu raakt hij me aan!
Elfenkoning heeft mij pijn gedaan!-
- Dem Vater grauset's, er reitet geschwind,
Er hält in den Armen das ächzende Kind,
Erreicht den Hof mit Mühe und Not;
In seinen Armen das Kind war tot.
Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) - De vader huivert, hij rijdt gezwind
Hij houdt in zijn armen het kermende kind,
Bereikt de hoeve ternauwernood;
Het kind in zijn armen was dood.
(vertaling Erik Derycke)
bron: upload.wikimedia.org
Schubert organiseerde muziekavonden voor vrienden en kennissen. Tijdens deze muzikale bijeenkomst werden zijn liederen gezongen door een zanger, of door hemzelf, terwijl hij zichzelf begeleidde op de forte piano. Deze avonden kregen de naam Schubertiades en worden ook tegenwoordig nog georganiseerd, alhoewel de liederen van Schubert daarin niet altijd meer het centrale thema vormen.
fig 10.
Jonas Kaufmann
Bij het schrijven van zijn liederen streefde Schubert ernaar om de muziek gelijkwaardig aan de woorden van het gedicht te maken, in plaats van de muziek te zien als een omlijsting van het gedicht. Als een gedicht in de strofen hetzelfde gevoel uitstraalde, gebruikte hij dezelfde muziek voor ieder onderdeel. Deze manier van werken komt duidelijk naar voren in Das Wandern, het eerste lied in de liederencyclus Die schöne Müllerin van Wilhelm Müller.
fig 11.
Egidius Kwartet, Johannette Zomer sopraan
Arthur Schoonderwoerd forte piano
Ständchen is een serenade aan een liefje. We horen een piano, een vrouwenstem en een 4-stemmig mannenkwartet. Het gaat om een groep vrienden die een bezoek brengen aan het liefje van een van hen.
In deze bezetting zijn de mannen de vrienden die de vrouw vergezellen naar haar liefje. De begeleiding met de forte piano is simpel gehouden. De piano wordt gebruikt als tokkelinstrument. Veel liederen van Schubert hebben dit kenmerk in de instrumentale begeleiding. De melancholieke uitstraling wordt opgeroepen door afwisselend mineur en majeur akkoorden te gebruiken. Dit was een van Schubert's stijlkenmerken.
- Ständchen - Franz Schubert (1827)
Tekst: Franz Grillparzer - Serenade
Vertaling: Lau Kanen
- Leise flehen meine Lieder
Durch die Nacht zu dir;
In den stillen Hain hernieder,
Liebchen, komm zu mir! - Zachtjes zweven lieve woorden
door de nacht naar jou;
vind geluk in stille oorden,
kom, mijn lieve vrouw!
- Flüsternd schlanke Wipfel rauschen
In des Mondes Licht;
Des Verräters feindlich Lauschen
Fürchte, Holde, nicht. - Slanke bomentoppen ruisen
in het licht der maan.
Sluit je oren voor gespuis en
trek het je niet aan!
- Hörst die Nachtigallen schlagen?
Ach! sie flehen dich,
Mit der Töne süßen Klagen
Flehen sie für mich. - Hoor! De nachtegalen zingen.
hoor hun lief gevlei.
Met hun zoete buitelingen
vleien zij voor mij.
- Sie verstehn des Busens Sehnen,
Kennen Liebesschmerz,
Rühren mit den Silbertönen
Jedes weiche Herz. - Zij verstaan mijn hartsverlangen,
kennen liefdessmart,
raken met hun zilv'ren zangen
elk gevoelig hart.
- Laß auch dir die Brust bewegen,
Liebchen, höre mich!
Bebend harr’ ich dir entgegen!
Komm, beglücke mich! - Laat ook jouw gemoed bewegen,
liefje, maak mij blij.
Zie, ik beef en wacht verlegen,
kom, en houd van mij!
fig 12.
Georg Solti, Chicago Symphony Orchestra
Schubert schreef 9 Symfonieën, waaronder Symfonie nr 9 in C groot ("The Great") D994. Symfonie nr 8 in b mineur ("Die Unvolendete") D759 werd nooit voltooid, vandaar de bijnaam. Deze symfonie bestaat uit slechts 2 delen: Allegro moderato en Andante con moto. In de tijd van de Weense Klassieken bestonden symfonieën uit vier delen. Zo bestond Symfonie nr 9 uit de delen: Andante - Allegro ma non troppo, Andante con moto, Scherzo. Allegro vivace, Finale. Allegro vivace
fig 13.
University at Buffalo Symphony Orchestra with Choir
Schubert heeft ook religieuze muziek gecomponeerd. Uit de Mis no 5 in As majeur (Missa solemnis D678 gecomponeerd in 1819, beluisteren we het derde deel: Credo.
fig 14.
Ani en Nia Sulkhanishvili
Schubert is een vroege vertegenwoordiger van de Romantiek. Hij bouwt voort op harmonieën van de Weense Klassieken en met name Beethoven. Wel neemt hij grotere stappen in het gebruik van de toonsoorten, waardoor er onverwachte wendingen in zijn stukken zijn.
Een van de bijzondere composities van Schubert zijn de pianowerken voor quatre main. We luisteren naar de Fantasie in f klein D940 - Lebensstürme
Zie voor alle werken van Schubert Overzicht van Schubert's werken op Wikipedia
Robert Schumann (1810-1856) en Clara Schumann (1819-1896)
bron: upload.wikimedia.org
Een van de meest bijzondere muzikale huwelijken is dat van Robert en Clara Schuman. Hij was een invloedrijke muziekcriticus en componist van werken voor piano, liederen, kamermuziek en symfonieën; zij was de belangrijkste pianiste van haar tijd, eveneens een bekwaamd componist en onderwijzeres.
Tijdens zijn carrière als componist richtte Schumann zich vaak op een bepaalde onderdeel van de muziek: werken voor piano tot 1840, liederen en symfonieën in 1841, kamermuziek tussen 1842-1843, dramatische muziek van 1847-48 en religieuze muziek in 1852.
Clara werd door haar vader opgeleid tot concert pianiste en werd al op twintigjarige leeftijd een van de leidende pianistes in Europa. Zij en Robert trouwden tegen de wil van haar vader. Het huwelijk werd voltrokken na een gerechtelijke goedkeuring.
Het echtpaar Schumann gingen op tournee door Europa en gaven concerten in Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Rusland en Nederland.
In 1850 werd Robert benoemd tot muziekdirecteur van Düsseldorf, maar door de achteruitgang van zijn geestelijke gesteldheid dwongen hem in 1853 tot ontslag. Hij leed aan hallucinaties, depressies en angstvisioenen. Na een poging tot zelfmoord in 1854, werd hij opgesloten in een inrichting voor geesteszieken in de buurt van Bonn, waar hij twee jaar later stierf.
Na zijn dood bleef Clara optreden en muziek onderwijzen. Daarnaast besteedde ze veel tijd aan het promoten van het werk van haar echtgenoot. Tot op hoge leeftijd bleef ze concerten geven en was ze actief als muzieklerares. Robert en Clara Schumann hadden acht kinderen.
fig 16.
Jean MICAULT Piano, Claudie VERHAEGHE Soprano
- Die stille Lotosblume
Emanuel Geibel - English Translation
© Richard Stokes
- Die stille Lotosblume
Steigt aus dem blauen See,
Die Blätter flimmern und blitzen,
Der Kelch ist weiß wie Schnee. - The silent lotus flower
Rises out of the blue lake,
Its leaves glitter and glow,
Its cup is as white as snow.
- Da gießt der Mond vom Himmel
All seinen gold’nen Schein,
Gießt alle seine Strahlen
In ihren Schoß hinein. - The moon then pours from heaven
All its golden light,
Pours all its rays
Into the lotus flowe’s bosom.
- Im Wasser um die Blume
Kreiset ein weißer Schwan,
Er singt so süß, so leise
Und schaut die Blume an. - In the water, round the flower,
A white swan circles,
It sings so sweetly, so quietly,
And gazes on the flower.
- Er singt so süß, so leise
Und will im Singen vergehn.
O Blume, weiße Blume,
Kannst du das Lied verstehn?
- It sings so sweetly, so quietly,
And wishes to die as it sings.
O flower, white flower,
Can you fathom the song?
De betekenis van de tekst blijft in het ongewisse. Wat bedoelt de zwaan met zijn lied? Wat is de betekenis van de laatste zin? Is de zwanenzang een soort verleidingslied? Ziet de zwaan in de bloem een mogelijke partner? Het wordt niet duidelijk.
fig 17.
Caterina Borruso - soprano
Mirko Guadagnini - tenore
Giulio Zappa - pianoforte
- In der Nacht
tekst: Emanuel Geibel
- Alle gingen, Herz, zur Ruh,
alle schlafen, nur nicht du.
Denn der hoffnungslose Kummer
scheucht von deinem Bett den Schlummer,
und dein Sinnen schweift in stummer Sorge
seiner Liebe zu, seiner Liebe zu - All have gone to their rest, O heart,
All are sleeping, all but you.
For hopeless grief
Frightens slumber away from your bed,
And your thoughts wander in silent
Sorrowto their love.
De composities van Robert Schumann hebben alle kenmerken van het rusteloze van de Romantiek. De muziek is niet gemakkelijk te grijpen, het is introverte, stroeve muziek.
Kenmerken van de Romantiek en Romantische muziek
-
1. Het individu en diens heftige gevoelens staan centraal in de Romantiek. De extreme stijlmiddelen die hierboven genoemd werden, stellen componisten in staat persoonlijke emoties zo intens en groot mogelijk over te brengen.
- Hector Berlioz: Symphonie Fantastique
fig 18.Hector Berlioz - Symphonie Fantastique
Leonard Bernstein, Orchestre National de France
- 2 .Daarnaast is de grootsheid van de natuur een terugkerend thema in romantische muziek.
- Ludwig von Beethoven: Symfonie nr 6 (Pastorale)
fig 19.Ludwig van Beethoven - Symfonie nr 6
(Pastorale)
Philippe Herreweghe - Radio Kamer Filharmonie
- 3. Ook sprookjes en het zich verliezen in sprookjes werelden hoort bij het romantische levensgevoel
- Carl Maria von Weber - Oberon
- Nikolaj Rimski-Korsakov: Scheherazade
fig 20.Carl Maria von Weber - Oberon (ouverture)
Bernard Haitink - Royal Opera House
fig 21.Nicolaj Rimski-Korsakof - Scheherazade
Valery Gergiev · Vienna Philharmonic
- 4. Een aanverwante inspiratiebrong vorm het verleden. Het publiek geniet van historische stof van middeleeuwse mythen en legenden.
- Richard Wagner: Tristan und Isolde
fig 22.Richard Wagner - Tristan und Isolde
Leonard Bernstein - Boston Symphony Orchestra
- 5. Ook religieuze gevoelen krijgen ruim baan, maar dan op de romantische manier, dus heftig, overweldigend.
- Giuseppe Verdi: Requiem
fig 23.Giuseppe Verdi - Requiem
Semyon Bychkov - BBC Symphony Orchestra
- 6. In de tweede helft van de Romantiek neemt de aandacht voor gevoelens van nationaal zelfbewustzijn toe.
- Jean Sibelius: Finlandia
- Bedrich Smetana: Má Vlast (Mijn Vaderland)
fig 24.Jean Sibelius - Finlandia
Robert Kajanus -
Helsinki Philharmonic Society
fig 25.Bedrich Smetana - Má Vlast (o.a.Moldau)
Thomas Hengelbrock
NDR Sinfonieorchester Hamburg
Frédéric Chopin (1810-1849)
bron: upload.wikimedia.org
Frédéric Chopin is geboren in Polen, maar woonde van 1830 in Parijs. Hij componeerde bijna alleen stukken voor piano. Zijn manier van componeren wijkt qua opbouw sterk af van Beethoven, Schubert en Schumann. Zijn werken hebben iets dualistisch. Enerzijds zijn ze vol van sentiment, anderzijds zijn ze extreem obsessief, met een griezelige uiting van verbetenheid.
fig 28.
Yundi Li
In het onderstaande Scherzo nr 1. is dat duale duidelijk hoorbaar. In de aanloop naar de Romantiek was voor de menuet/scherzo vorm een vaste thema indeling ontwikkeld: AA BA BA CC DC DC A BA. Chopin neemt dit niet over, maar kiest voor AA BA BA C DC DC A BA Coda. Het thema in A moet interessant blijven; het komt het meest voor. Door te variëren voorkomt Chopin dat het stuk aan spanning verliest.
Chopin schreef tientallen werken: preludes, mazurka's, walsen, polonaises, etc. Bekend bij pianisten zijn zijn etudes - technisch lastige pianostukken die nogal wat vragen van de speeltechniek van de pianist.
Een lijst met alle diverse werken van Chopin is te vinden op: Wikipedia - Werken van Frédéric Chopin
Een biografie van Chopin en Listz rond hun amoureuze avonturen is te lezen in "Helse Liefde" van Frédéric Bastet.
Een verfilming van het leven Chopin is te zien in "A Song to Remember" uit 1945. Het muzikale thema in deze film is Polonaise no 53 in A flat "Heroic"
fig 29.
Piano: Evgeny Kissin
Franz Liszt (1811-1886)
bron: upload.wikimedia.org
Ook Franz Liszt is belangrijk voor de ontwikkeling van de pianomuziek. Listz was een entertainer, en zijn werken kenmerken zich door spektakel en show, waardoor zijn werken de diepgang missen, die Chopin's werken kenmerken. Als pianist maakt Liszt enorm furore. Hij had een spraakmakende techniek en was daarnaast een fabelachtig mooie verschijning. Liszt's belangrijkste inspiratiebron was Nicoló Paganini, een Italiaanse violist.
In de Totentanz maakt Listz gebruik van het Dies Irae motief uit de Gregoriaanse kerkmuziek.
fig 31.
Valentina Lisitsa, piano,
Orchestra Sinfonica Nazionale della Rai
Nicoló Paganini (1782-1840)
bron: upload.wikimedia.org
Nicoló Paganini was een virtuoos violist. Zijn virtuositeit bezorgde hem onder toehoorders de bijnaam van "duivelsviolist".
Paganini versterkte de legendevorming om zijn persoon door 's nachts op kerkhoven voor de doden te spelen. Hij had ook de gewoonte om voor een concert zijn gezicht wit te schminken om zo nog meer tot de verbeelding te spreken, als hoogromantisch lijdend kunstenaar. Een mysterieuze ziekte zorgde voor nog meer mystificatie rondom zijn persoon. Hoewel er geen medische zekerheid over bestaat, wordt verondersteld dat hij leed aan het syndroom van Ehlers-Danlos of het syndroom van Marfan. Hieruit worden de zeer lange vingers (arachnodactylie) en het elastische bindweefsel verklaard dat hem in staat stelde tot zijn extreme virtuositeit bij het vioolspel. zie Wikipedia
fig 33.
Alexander Markov
Paganini componeerde ook, waarbij hij ervoor zorgde dat hij in zijn stukken al zijn acrobatische kunsten kon demonstreren. Een van zijn bekendste werken is de Caprice no 24, hieronder uitgevoerd door Alexander Markov.
fig 34.
Daniil Trifonov (piano)
Israel Philharmonic Orchestra, conductor Zubin Mehta
Meerdere componisten hebben op dit werk variaties gemaakt. De bekendste zijn die van Sergei Rachmaninoff. Diens Rhapsodie op een thema van Paganini (1934) bewijst dat de romantische muziek nog ver in de twintigste eeuw springlevend was.