Algemene Geschiedenis (1650-1800)

Verslag 10e hoorcollege - Literatuur 2

Vroeg-Moderne Tijd II: 1650-1800

Spectatoriale geschriften

De Hollandse Spectator

Justus van Effen (1684-1735)

WIJSGERIGE MUG VERWIJT DE MENSEN HUN GEBREKEN (No. 192 In een droom gaat de Spectator een samenspraak aan met een mug over de vermeende heerschappij van de mens over dieren. Dat gezag heeft de mens zichzelf uit hoogmoed aangematigd, aldus de mug. Daarenboven ontpopt de mens zich als een “wandrogtig tyran”, gezien de wijze waarop dieren geslacht worden voor consumptie.) ... Naar onlangs bykans drie gansche nachten in dien verdrietigen toestand te hebben doorgebragt, viel ik in 't midden van de vierde, na meer als twintig van die ongeruste schepsels, op myn aanzigt, en handen, dood geslagen te hebben, door enkele afgeslooftheid in een' diepen slaap, in den welke de waarheid zig met harssenschimmen in dier voege vermengde, dat ik my verbeeldde te volharden met myne vlugge vyanden te verspieden, te betrappen, en ten koste van myne eige leden, te ontzielen. Dit, dagt my, gelukte my wonder wel en ik verheugde my niet weinig over myne overwinningen, wanneer een ander van die dieren, als een wreeker van zyne verslage makkers, met een groot gedruis aan kwam vliegen. 't Zelve was meer als twintig maal grooter als de rest, en overtrof het in dezelfde proportie, door zyn ontrustend en dreigend gebrom. Dit ondier viel my met de uiterste hevigheid aan; nu aan d'eene nu aan d'andere kant my te keer gaande, en met pynelyke beeten my het bloed aftappende....

De spectator vertelt over zijn vergeefse pogingen om het nachtelijk gezoem van muggen te verjagen. Als hij desondanks toch in slaap valt, droomt hij dat hij wordt aangevallen door een 'supermug'. Daarop ontstaat een dialoog tussen de MUG en de SPECTATOR.

... Indien eenige eer u overig was hoorde gy wegens uwe dwinglandy over uwe medeschepselen schaamrood te worden, en van dezelve af te zien, of ten minste, in plaats van zonder ophouden, over de verheevenheid van uwe reeden, boven die van anderen, te stoffen, met alle kragt te beweeren, dat gy van de reeden gansch ontbloot zyt, en enkel door eene blinde neiging tot voldoening van alle uwe lusten gedreven word...

De MUG is hier aan het woord en verwijt de SPECTATOR, dat de mensheid ondanks het Verlichtingsideaal geleid wordt door zijn driften,

...Sp. Gy zoud buiten twyfel met meer ontzag, en dieper eerbied van de menschelyke ziel spreeken, indien gy vatbaar was van 't minste denkbeeld omtrent haare uitgestrekte heerlykheid; Met wat eene verwondering, en zelfvernietiging, zoud gy u niet voor dezelve neder buigen, indien gy wist, dat ze 't vermogen heeft tot in de hoogste hemelen door te dringen, de verheid, den loop, en de grootheid van zon, maan, en sterren af te meeten, en 't geringste begrip had van duizend heerlyke vindingen door 't menschelyk vernuft uitgewerkt, en over de welken 't menschelyk vernuft zelf verbaast staat .:.:.: M. Dat het menschelyk verstand over de voortbrengselen van 't menschelyk verstand verstomt staat, en met verbaastheid aangedaan is, komt my in 't minst niet wonderlyk voor, maar wie weet of 't geen u zo overheerlyk toeschynt, niet laf en kinderachtig, en als de eerste en flaauwste beginseltjes van kunst en kennis, aan verhevener schepselen voorkomt; Daar by wat zyn die pogingen, om gemeenzaam met de hemelsligten te leeren omgaan, meesten tyd anders als dat onnut zwerven, 't welk ik aan de menschelyke ziel heb durven verwyten? 't Is of de zelve t'harent niet duuren kan, en nergens zo ongaarne is, als daar ze behoort te wezen, en haare wezentlykste zaken te verrigten heeft; wanneer zy maar uit speelenmeien mag gaan, bekreunt ze zig weinig, wat 'er te huis omgaat, en of alles in haar afweezen over hoop raakt, en verwildert; en sulks geschiet zo dikwils, dat eindelyk, wanneer ze van 't reizen afgemat haar woonplaats weder in wil nemen, de oproerige driften hunne agtelooze Koningin de deur voor den neus sluiten. Was het niet duizendmaal beter, dat ze de sterren, die zonder haar toedoen den gewonen loop wel zullen weten te vervolgen, daar liet, door het onderzoek van haar rechte waarde, zich tot eene behoorlyke neederigheid schikte, en haare t'onrecht veragte medeschepzelen met meer zagtzinnigheid en bescheidenheid leerde handelen? ...

De SPECTATOR neemt het op voor de mensheid. Zijn positie wordt zwaar aangezet, dat was ook de bedoeling van Van Effen. Het beeld van de mensheid wordt opgepoetst. De MUG beaamt dat de mens veel geleerd heeft door ervaring, maar daardoor niet geleerder (verstandiger) is geworden. Deze uitspraken laten ook de tijdgeest zien, waarin deze artikelen ontstonden.

... Daar by, zo het den mensch niet uit het hooft is te praten, dat hy Koning van de andere dieren is, hy gedraage zig als een rechtschape Koning, en niet als een wandrogtig tyran, over allen die geenen die zyn magt beheeren kan. Wil hy zig niet vernoegen, met nu en dan door derzelver vleesch te nuttigen, zyne levens geesten te vermeerderen, en te versterken? Is hy gezint uit lugt, aarde, en water, eene geduurige streeling aan zyn gehemelte te verschaffen, hy zy ten minste goedaardig genoeg om zo veelen zyner mededieren, op de minst pynelyke wyze, van 't leven te berooven. Maar wanneer men niet weinige uwer makkers zo wellustig, als wreed, ziet levende kreeften aan het spit braaden, zwynen in naauwe hokken besluiten en t'allen zyden prangen, om dezelven, met oneindige smart en ongemak, in de lengte te doen uitgroeien, en 'er eene onnatuurly- ke spys en grillige lekkerny van te maken; Wanneer men anderen ziet zommige dieren, eer men dezelven dood, met roeden geesselen, om het vleesch korter te maken, hoe is 't mogelyk zonder afgryzen zo eene meer als beestelyke tyranny te aanschouwen. Dog ik kryg nieuwe honger, en gy zult niet kwalyk nemen, denk ik, dat ik met uw bloed, 't welk my uitstekend smaakt, nog voor wy scheiden, een kleine maaltyd doe. Hier op trok de wysgeerige mug weer aan het brommen, en gaf my verscheide gevoelige neepen, die my aanzetten, om hem met beide de handen te keer te gaan, 't welk ik zo onbesuist verrichtte, dat ik vry onzagt met de kneukels tegens een' der bedpylaaren aansloeg, 't geen my eene pynelyke ontwaking veroorzaakte.

Betje Wolff ( 1738-1804) en Aagje Deken (1741-1804)

ZESDE BRIEF: MEJUFFROUW CORNELIA SLIMPSLAMP AAN MEJUFFROUW SUZANNE HOFLAND

... Wel, daar heb zoo effentjes van broeder Benjamin gehoord, dat Sara, die woeste meid, zich weêr zo onstuimigjes aan de tafel gedragen heeft. Heden, liefje, ik hoop niet, dat je al te veel ontdaan bent? ...

... dat ik haar een popje kocht, stemmigjes en nederigjes gekleed, zooals alle godvreezende menschjes doen moesten, inplaats van zotjes en springertjes. Nu, zij had ook een pop van Pieternel, die bij haar diende, en nou ook al in 't midden van de wereld is; want zij woont bij een burgemeester. Althans die pop van Pieternel, weet je, was opgeschikt als een rechte ijdeltuit, met linten en kwinten, met krullen op haar hoofd, zonder muts, met een wijen hoepelrok aan, puur, wil ik spreken, als een openbare lichtekooi, schandelijk om te zien! Wat dunkt u, lief? toen moest mijn zedig popje al achter liggen voor die infame pop van Pieternel. En ze ik dan: 'kom, Saartje, kijk eens naar dit popje', dan bekeek zij 't schielijk, gooide het weg en reip: 'ak, leelijke pop'. Toen dacht ik al, dit zijn slechte teekens...

... Kijk toch welke boeken zij leest! Laatst las zij in een boek vol spreekwoorden, van eenen Rabener. 't Kwam ook al uit dat Duitsland; en broeder Benjamin zeit, dat daar nou zulke slechte boeken van daan komen, en dat Raberner's huis om zijn spotternijen verbrand is; en dat hij nog spotte toen het al brandde: denk, nog spotte: Sara zei, dat hij een vriend van Gellert was. Broertje wist niet wie Gellert is, maar onze jonge leeraar (dat lief mannetje!) heeft mij verhaald, dat Gellert nog al heel rechtzinnigjes in de leer was, doch in de praktijk des te grooter ketter. Hij stelde zoo veel in doen; in doen, zusje, hoor je dat wel? Dat was genoeg gezeid: wij verstaan de tale Canaäns...

Cornelia Slimpslamp, een vrome kwezel, schrijf hier aan haar zuster, net zo vroom, over alle ondeugden die Sara zou bezitten. Het tekent duidelijk een portret van een zeer onsympathieke dame met een hypocriet karakter. De lezer moet dit herkennen. Er wordt een beroep gedaan op het bestaande referentiekader.

Piëtisme

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

En zo ben ik dan alleen op aarde; ik heb geen broeder meer, geen naaste, geen vriend, geen ander gezelschap dan mijzelf. De meest vriendelijke en de meest liefdevolle der mensen is hiervan uitgesloten met algemeen goedvinden. Zij hebben in de subtiliteit van hun haat gezocht welke kwelling de wreedste vermocht te zijn voor mijn gevoelige geest, en zij hebben alle banden die mij met hen verbonden met geweld verbroken...

Rousseau klaagt hier dat degenen die hem vijandig gezind zijn ervoor hebben gezorgd dat iedereen zich van hem afkeert. Hij is alleen overgebleven en uit zijn treurige gevoelens.

...ik helemaal niet ontwaar, en hoe meer ik nadenk over mijn tegenwoordige situatie, hoe minder ik in staat ben te begrijpen waar ik ben...

Hier komt de rede naar voren. Dit is Rousseau als denker: niet weten waar hij staat

...Ach, hoe zou ik het lot dat mij wachtte kunnen voorzien, hoe kan ik het ook vandaag bevatten nu ik eraan ben overgeleverd? Kon ik met mijn gezond verstand bevroeden dat ik op een dag, ik, dezelfde mens die ik was, dezelfde die ik nog ben, zou doorgaan en zonder de geringste twijfel gehouden zou worden voor een monster, een gifmenger, een moordenaar, dat ik de schrik van de mensheid zou worden, de speelbal van het gepeupel, dat de enige begroeting van de voorbijgangers zou bestaan in het mij bespuwen, dat een hele generatie er eensgezind plezier aan zou beleven om mij levend en wel te begraven?...

Dit is overdrijving en uiting geven aan zijn emoties in sentimentele hyperbolen.

... Nog geen twee maanden geleden is een volkomen rust in mijn hart weergekeerd. Reeds lang vreesde ik niets meer, maar ik hoopte nog, en die hoop, nu eens gekoesterd, dan weer beschaamd, beheerste mij, waardoor een veelheid aan uiteenlopende gevoelens mij onophoudelijk beroerden. Ten slotte heeft, kort geleden, een even trieste als onvoorziene gebeurtenis dit nietig sprankje hoop uit mijn hart gevaagd en mij mijn bestemming voor altijd bezegeld doen zien in dit ondermaans bestaan. Vanaf dat moment heb ik mij volledig gewonnen gegeven en heb ik de vrede hervonden. Zodra ik enig zicht begon te krijgen op het komplot in al zijn omvang, heb ik voorgoed het denkbeeld prijsgegeven om tijdens mijn leven het publiek voor mijn zaak te winnen en zelfs die ommekeer zou, nu die niet meer wederzijds kan zijn, mij voortaan nergens toe dienen. Ook al zouden de mensen weer tot mij terugkeren, zij zouden mij niet meer vinden. Gezien de minachting waartoe zij mij hebben geïnspireerd, zou hun gezelschap mij vervelen en zelfs tot last zijn, en ik ben honderd maal gelukkiger in mijn eenzaamheid dan ik zou kunnen zijn wanneer ik met hen leefde. Zij hebben ieder plezier in het maatschappelijk verkeer aan mijn hart ontroofd. Het zou er, op mijn leeftijd, niet opnieuw kunnen kiemen; het is te laat. Of zij mij voortaan goed doen of kwaad, alles van hun kant is mij onverschillig en wat zij ook doen, mijn tijdgenoten zullen nimmer iets voor mij betekenen....

Rousseau uit hier zijn gevoelens dat alles toch nog ten goede zou keren, maar door het verlies van zijn beschermheer (overleden), ziet hij in dat zich in zijn lot (verbanning naar Zwitserland) moet schikken. In tweede alinea richt hij zich met egocentrische gevoelens op zijn publiek. Ze betekenen niets meer voor hem, ze storen hem en hij wil niet meer deelnemen aan enige maatschappelijke discussie. Dit is een uiting van een zwaar gefrustreerd persoon. Eigenlijk wil Rousseau niets liever dan weer in het brandpunt van de belangstelling staan. Er spreekt een zekere mate van gespletenheid uit zijn overpeinzingen. Enerzijds verheerlijkt hij de natuur, anderzijds is hij ook een cultuurmens. Hij voelt zich miskend, maar legt de schuld van de gebeurtenissen bij anderen. Hij ziet zichzelf als slachtoffer, hem mankeert niets.

Sturm und Drang (ca.1767-ca1785)

Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832)

Die Leiden des jungen Werthers (1774)

... Ik wilde er eigenlijk het zwijgen toe doen, want niets brangt me zo uit mijn doen als dat iemand, op een moment dat ik vanuit mijn hele hart redeneer, met een onbenullige gemeenplaats komt aandragen....