Verslag 5e hoorcollege - Kunst 1
Inleiding
De cursusindeling is geen ideale scheidslijn voor de kunstgeschiedenis. De periode van de Barok strekt zich uit van het begin van 17e tot ver in de 18e eeuw en geeft uiting aan het theatrale, het presenteren, het toneelmatige. De barokke kunst wil emotioneren, de toeschouwer betrekken bij de presentatie.
Gianlorenzo Bernini - De extase van St. Theresa (1647-52)
 |
| Gianlorenzo Bernini - De extase van St.Theresa
Sta Maria della Vittoria Rome
Digischool |
Het beeld toont een engel met een pijl en een half bewusteloze vrouw in zeer wijde kleding. De vrouw is St. Theresa van Avila, een Spaanse non die verschillende van haar visioenen beschreef in haar autobiografie: Mijn mystieke werken, mijn leven.
Over het visioen dat Bernini uitbeeldde staat in haar boek het volgende:
Ik zag in zijn handen een brede, gouden lans met aan het uiteinde een weinig vuur, meen ik. Hij scheen ze mij een paar maal doorheen het hart tot in de ingewanden te stoten. Bij het terugtrekken ervan was het net of deze mee werden uitgerukt, terwijl ik zelf, vervuld van vurige liefde tot God, achterbleef. De hevige pijn die ik daarbij voelde, deed me zachtjes kreunen (...) Toch was die onuitsprekelijke pijn buitengewoon zoet. Het is dan ook onmogelijk naar het einde ervan te verlangen. De ziel kan met niets minder tevreden zijn dan met God zelf. Dit is geen lichamelijke, maar een geestelijke pijn, al heeft ook het lichaam er enigszins en zelfs opmerkelijk deel aan. Hier heeft een zoet verkeer plaats tussen de ziel en God. Ik smeek Hem het te laten smaken aan ieder, die me van leugen verdenkt.
Het beeld bevindt zich in de Coronaro kapel. Bernini gebruikte een spiegel om het licht van een zijraam te laten reflecteren op de gebeeldhouwde zonnestralen. Bernini was niet alleen beeldhouwer, maar ook architect en technicus.
Het beeldstaat in een nis op het altaar en kan vanaf de zijkant niet worden gezien door de gebeeldhouwde figuren van de Coronaro familie, die zich op de zijmuren van de kapel in een soort loge bevinden. De twee zuilen belemmeren het uitzicht
Boven het beeld bevindt zich het venster met een afbeelding van de eeuwige hemel en God. Als we naar het geheel kijken, is het duidelijk dat de opzet bewust gedaan is. Het is georkestreerd en moet een uiting van Gods liefde voor St. Theresa uitbeelden. Voor de toeschouwer is het als een theatervoorstelling.
Egid Quirin Assam - St. Joris verslaat de draak (1721)
Egid Quirin Assam was een leerling van Bernini. Hij ontwierp in het Benedictijner klooster in Weltenburg het interieur van de 18e kerk. Het klooster staat in een bocht van de Donau.
Overal rond het altaar zien we rijke versiering en decoraties. Het altaarstuk toon St.Joris die de draak verslaat. Het beeld staat opgesteld tussen gedraaide zuilen, die we ook kennen van Bernini's altaar in de St.Pieter in Rome.
In de achtergrond is een schildering van de onbevlekte ontvangenis, de hemelvaart van Maria, de Drie-eenheid en de kroning van Maria. De verslagen draak is het symbool voor het kwaad. De opdrachtgevers zijn uitgebeeld als heiligen.
Ook hier wordt de scène gebracht als een toneelvoorstelling.
Narciso Tomé - El Transparente (1721-32)
Bisschop liet een tabernakel maken voor de hosti die al was gewijd. Dit sacramentshuisje bevindt zich in het koor bij het hoogaltaar.
El Transparente wordt zo genoemd omdat de toeschouwer door het beeldhouwwerk heen kan kijken. Het is transparant, als filigraan werk. We zien zuilen en een koorhek. Een gat in het dak zorgt voor lichtval die naar het midden wordt geleid. Het werk is verzadigd van engelen, bijbelverhalen, kardinalen en Maria. Het toont de prachtige manier om gelovigen de verhalen te vertellen.
Francisco de Zurbaran - Christus aan het kruis ca. 1630
Zurbaran schilderde Christus aan het kruis, maar stripte de voorstelling van alle details. We zien Christus in gesprek met God de Vader. Het is een heel Spaans schilderij, maar de uitstraling is heel theatraal.
Rembrandt van Rijn - De Heilige Familie (1646)
Rembrandt is een schilder uit de Barok. In dit schilderij kijken we in een kamer als door een kerkraam. Het is een huiselijk tafereel.
Het gordijn aan de rechterzijde en de lijst zijn ook geschilderd en wekken de suggestie dat er iets wordt onthuld. Dit is een vorm van trompe l'oeil.
Christus wordt in het licht geplaatst. In het donker rechts is Jozef te zien die aan het werk is in zijn werkplaats.
Jan Steen - Het Leven van de Mens (ca. 1665)
Ook hier vervult het gordijn de functie van het tonen van een scène. In dit geval een scène in een herberg. Het tafereel toont ons heel veel mensen in groepen bij elkaar. Links zien we een vrouw die oesters schoonmaakt. Oesters staan symbool voor de opwekking van de lust. Dit wordt versterkt door de man en vrouw achter de oesterschoonmaakster. De man heeft de knoopjes van het lijfje van de vrouwenkleding losgemaakt. Ook de man bij het bed is bezig met het schoonmaken of eten van oesters. In het midden zit een afgewende vrouw die het hof wordt gemaakt door een oudere man achter haar. Ze is er niet van gediend. De vraag rijst dan ook, waar deze mensen mee bezig zijn. Jan Steen wil de toeschouwer ervan door dringen of dit de manier is om met het leven om te gaan. Wil je zorgvuldig leven of verspil je je tijd hier op aarde met beuzelarijen.
Bovenin bij het gordijn zien we een balustrade met de houten vloer van de verdieping, maar in de hoek links zit een jongetje die bellen blaast. Dit staat symbool voor ijdelheid en leegheid van het bestaan.
Gerard Dou - De Kwakzalver (1652)
In dit schilderij opnieuw een toneelscène. Er staat iemand achter een tafeltje iets te vertellen. Hij lijkt heel betrouwbaar, want voor hem op het tafeltje ligt een papier met daaraan een zegel. Dit zegel moet vertrouwen wekken, maar is dat wel zo? Hij vraagt de mensen te kiezen voor de producten die hij verkoopt, maar een keuze maken is moeilijk en gevaarlijk.
De vrouw rechts staat te kijken naar de man, maar wordt door de jongen achter haar bestolen. Aan haar voeten worden pannenkoeken gebakken. Dit was een metafoor voor de praatjes die de verkoper rondstrooit. Pannenkoeken bakken kost tijd. De personen zijn allemaal met zinnelijke, wereldse zaken bezig. De jager en de man met de kruiwagen kijken en luisteren wel, maar geloven de verkoper niet.
In het huis aan het venster zien we een schilder met een palet. Is hij bezig om het tafereel vast te leggen? Het schilderij zet ons aan het denken. Het gaat om het maken van juiste keuze. Er zijn domoren die de man met zijn middeltjes geloven, er zijn verstandigen die zich niet laten verleiden. Er is een schilder (kan ook een dichter of een predikant zijn) die waarschuwen tegen bedriegerijen. Hoe sta je in het leven. Welke keuzes maak je? Zoals je in het leven staat (de jager, de boer met de kruiwagen), zorgen ervoor dat je de juiste keuzes maakt.
Dit wordt ook gesymboliseerd door de dode boom links (foute keuze) en de boom met bladeren boven de jager.
Het is een toneelmatige, barokke manier van kijken.
Jacob van Ruysdael - De molen bij Wijk bij Duurstede (ca.1670)
Dit bekende schilderij van Van Ruysdeal toont een rivierenlandschap met een dreigende wolkenlucht. Kijken we echter naar het water, dan zien we een kalm oppervlak met een traag zeilend schip. De lucht en het water passen niet bij elkaar. De lucht duidt op aankomende storm. Het is nog rustig, maar de storm kan opsteken. Ook in het leven is dit zo.
Nicolaes Berchem - Italiaans Landschap (3e kwart 17e eeuw)
Nicolaes schilderde landschappen. Echter niet Hollandse landschappen zoals Van Ruysdael maar Italiaanse landschappen met een gouden zonlicht.
In onderstaande landschappen schildert Berchem herders met hun vee bij ruïnes in een Italiaanse schap. De schilderijen doen wat melancholisch aan en roepen de associatie op dat alles vergankelijk is.
Claude Lorrain - Rust op de Vlucht naar Egypte (ca. 1680)
De schilderij toont de Heilige Familie op een rustplek op weg naar Egypte. Dit bijbelverhaal wordt echter weergegeven in een wijds landschap dat niet doet denken aan de woestijngebieden in het Midden-Oosten. Het thema is hier ondergeschikt aan het uitbeelden van het landschap.
Ook in het schilderij Apollo en de muzen speelt het landschap een overheersende rol. We zien links tussen de bomen een groepje personen - Apollo en zijn muzen - op weg naar een tempeltje. Rechts zit een riviergod uit te rusten. De figuren zijn klein, het landschap domineert.
Antoine Watteau - Pelgrimstocht naar Cythera (1717)
Met dit schilderij debuteerde Watteau. Cythera is de plaats waar Venus zou zijn geboren. Het eiland is gewijd aan de liefde. Onder kunsthistorici is het de vraag op de afbeelding gaat om de aankomst op het eiland of het vertrek. Het tafereel heeft iets melancholieks. Het werk sloeg in als een bom.
Het schilderij van Watteau - Het gezelschap van vier - verwijst naar de Commedia del'Arte. We zien een Pierrot figuur die met zijn gitaar een groep artiesten ontmoet. De ontmoeting schept verwarring. Het is een spelen met gevoelens.
Etienne Falconet - Dreigende Liefde (1757)
'Qui que tu sois, voicy ton Maitre - Il l'est, le fut, ou le doit être' (Voltaire)
In het Frans is de titel van dit beeld: L'Amour Menacant. Het beeld beeldt discretie uit: Mondje dicht, paleisgeheimen mogen nooit uitlekken. Ooit was Madame de Pompadour eigenaresse van één van de 5 exemplaren. Het Rijksmuseum bezit het enige signeerde exemplaar.
De Franse schilder François Boucher schilderde een portret van Madame de Pompadour.
Dominicus Zimmermann - Wieskirche (1745-54)
Deze kerk in Steingaden kan worden gezien als het slotakkoord van de Barok: de Rococo-stijl. Het is nog zwieriger en lichter dan de Barok. De plattegrond toont de ovale vorm van de kerk, die in de Barok zeer geliefd was.
Johan Baptist Zimmermann - Opgestane Christus als Hemelse Heerser
In het koor staat een altaarstuk met een beeld van de gegijzelde Heiland. Het beeld heeft wonderen verricht en daaromheen werd een kerk gebouwd.
De kleur rood aan de kant van het altaar en het koor is de kleur van het lijden. Draaien we om naar het middenschip en de westkant, dan wordt de kerk een huppelend geheel van lichtheid en straalt de hemelse zaligheid uit. Ook in de plafondschilderij komt dat tot uitdrukking. We zien de Hemelse troon en de hemelse zaligheid.
Barok en het Noorden van Europa
Vergelijking tussen Rome en Londen
Francesco Borromini - San Carlo alla quarttro fontane (ca. 1665)
Borromi's Quattro Fontaine is een en al bewegelijkheid met gebogen lijn. De toevoeging in de naam is ontstaan doordat de kerk is gebouwd op een kruising van straten, waar op de hoeken vier fonteinen waren aangelegd in opdracht van paus Sixtus V. De twee riviergoden stellen de Tiber en de Arno voor, de andere twee fonteinen zijn Diana en Juno. Twee fonteinen kregen later beeldhouwwerk van bomen, als herinnering aan de tuinen die ooit bij de fonteinen waren aangelegd.
Christopher Wren - St. Paul's Cathedral (1675-1710)
St. Paul's Cathedral is veel statiger en rustiger dan St.Carlo de quattro fontane. Toch is er levendigheid aangebracht door de dubbele zuilen.
Francesco Borromini - Sant'Agnese (1652-72)
In de Sant' Agnese past Borromi deze dubbele zuilen ook toe in de voorgevel. Wel zien we hier nog de gebogen lijnen, waardoor het midden als het ware terug buigt van de voorgrond en de zijvleugels.
Christopher Wren nam voor de bouw de St.Paul de Sant'Agnese als voorbeeld. Deze bouwstijl is een spelen met elementen uit de oudheid.
De koepel van de St.Paul is door Wren heel gestructureerd opgezet. Borromi volstond met een kleine koepel.
Jules Hardouin Mansart - Saint Louis des Invalides (1675-1706)
In Parijs heeft ook de St.Louis des Invalides de zwierige uitstraling van de Barok met de dubbele zuilen en een kolossale koepel.
Jacob van Campen en Arent van 's Gravezande - Marekerk (1639-56)
Ook de Marekerk is gebouwd in de evenwichtige stijl van de Laat-Barok. Ook hier de centraalbouw met de koepel als symbool voor de hemel.
De protestanten kiezen voor de centraalbouw omdat iedereen om de kansel kan zitten om het Woord te horen.
Ernst Georg Sonin - Michaeliskirche (1750-57)
De Michaeliskirche is gebouwd met baksteen, maar in de stijl van de Rococo. Ook deze kerk heeft een centraalbouw als plattegrond.
Georg Bahr - Frauenkirche (1726-43)
In Dresden is de Frauenkirche na de DDR-periode opnieuw opgebouwd. Het oorspronkelijk gebouw is gebouwd in opdracht van de keurvorst van Saksen Frederik Augustus, die ook koning was van Polen. Hij was katholiek, maar liet de Frauenkirche bouwen voor de lutheranen. Het werd een symbool van religieuze verdraagzaamheid.
Het is een barokke kerk, wat ook blijkt uit het interieur. Dit ziet eruit als een soort schouwburg met verschillende galerijen. Het doet sterk denken aan een theater. Ook dit gebouw draagt de barokke stijl van het toneelmatige, het presenteren.
Albrecht von Saebisch - Vredeskerk Zur Heiligen Dreifältigkeit (1656-57)
Vredeskerken werden gesticht, als gevolg van de Westfaalse Vrede. Dit verdrag is 150 jaar van kracht geweest tot Napoleon in 1802 het nietig verklaarde. Inhoudelijk kwam het verdrag neer op het mogen stichten van protestantse kerken in een gebied waar de vorst/keizer katholiek was. De Habsburgse keizer was een katholiek vorst en het gebied Silizië was onderworpen aan de Vrede van Augsburg (1555), waarin bepaald was dat in een landstreek de religie van de vorst leidend was.
Swdinica in Silezië was een protestantse enclave. Met de Westfaalse Vrede (1648) kregen de protestanten toestemming om kerken te stichten, mits deze niet als kerk herkenbaar waren. De Vredekerken behoren tot de grootste vakwerk bouwwerken van Europa.
Het interieur is een Barokke kerk waarin plaats was voor 4500 gelovigen aangevuld met 3000 staanplaatsen.
Albrecht von Saebiscch - Vredeskerk Zum Heiligen Geist (1654-55)
In Jawor (Silezië) staat een Vredeskerk die 6000 zitplaatsen heeft. Onderstaand foto geeft een indrukwekkend beeld met 4 enorme galerijen.
Nicolaas Kruyseelbergen - Oud Katholieke kerk (1722)
Ook in Nederland werden kerken gesticht voor anders gelovigen, in dit geval de katholieken. Er zijn diverse katholieke schuilkerken bekend, waaronder de schuilkerk in Amsterdam: Onze Lieve Heer op Zolder.
In Den Haag ontwierp Nicolaas Kruyseelbergen de schuilkerk voor de Oud-Katholieke in Den Haag in de stijl van Daniël Marot. Den Haag was als internationale residentie van de Republiek een belangrijke ontmoethingsplek voor allerlei geloven.
Een van hen was Daniël Marot, een hugenoot, wiens vader verantwoordelijk was voor de bouw van Versailles. Na de opheffing van het Edict van Nantes vluchtte Marot naar de Republiek.
Hij ontwierp in de Nederlanden gebouwen in de stijl van Lodewijk XIV. Deze bouwstijl werd in ons land door de protestantse meerderheid geaccepteerd en gewaardeerd.
Het stucwerk plafond is door Italiaanse meesters ontworpen en uitgevoerd. Het is het mooiste stucwerk plafond in Nederland. Het altaar, de preekstoel en de schildering van het altaarstuk werd uitgevoerd door buitenlandse ambachtslieden. Zo was Jan Claudius de Kok verantwoordelijk voor het beeldhouwwerk van het altaar, Jean Baptiste Xavery ontwierp de preekstoel en de communiebanken en Mattheus Terwesten schilderde het altaarstuk: De verheerlijking op de berg Tabor.
Oud Katholieke schuilkerk van de H.H. Jacobus en Augustinus in Den Haag
Nicolaas Kruyselbergen - Vrijburg (1630)
In Amsterdam had van Kruyselbergen ook de Remonstrantse kerk gebouwd. Op onderstaande prent zien we de galerijen aan weerszijden van het middengedeelte. Aan de buitenzijde was het pand niet als kerk herkenbaar, maar voegde zich in de rij van grachtenpanden aan de Keizersgracht.
De zaal is tegenwoordig bekend onder de naam de Rode Hoed en wordt gebruikt voor debatten en lezingen. Ook maakten de omroepen gebruik van de zaal voor hun talkshows: Sonja op zaterdag.
 |
| Tegenwoordige interieur van de Remonstrantse Kerk
Vrijburg - bekend als De Rode Hoed
ekklesia-amsterdam.nl |
Gianlorenzo Bernini - Ontwerp voor de oostgevel van het Louvre (1664)
Het Louvre was oorspronkelijk het Koninklijk Paleis. De Binnenhof is het oudste gedeelte. Op verzoek van Lodewijk XIV ontwierp Bernini een nieuwe oostfaçade geheel in de stijl van de Barok. Dit ontwerp met grillige barokke lijnen en rondingen werd niet goedgekeurd en de opdracht voor de bouw werd aan Perrault en de Vau toegewezen.
Claude Perrault en Louis de Vau - Oostgevel van het Louvre
Het ontwerp van de oostgevel van het Louvre door Perrault en de Vau werd het prototype voor de gebouwen in Parijs.
Het is een classicistisch ontwerp met een accent in het midden en op de hoeken. Daar tussen een galerij met telkens twee zuilen. Achter de zuilen was de ruimte leeg, waardoor een spel van zonlicht en schaduw zorgde voor de lichtval. De gebouwen op de hoeken zijn voorzien van pilasters. Toch heeft ook dit ontwerp door zijn speels karakter nog barokke trekken.
Ter vergelijking hieronder het ontwerp van Bernini en de huidige oostgevel.
Gianlorenzo Bernini - Portret Lodewijk XIV (1665)
Ook al kreeg Bernini niet de opdracht voor de bouw van de nieuwe oostgevel van het Louvre, hij kreeg wel de opdracht voor het maken van een borstbeeld van Lodewijk XIV. Dit beeld is een en al beweging en levendigheid.
Ook ontwierp Bernini in terracotta een ruiterstandbeeld van Lodewijk XIV. Dit barokke standbeeld is door een Franse beeldhouwer in brons uitgevoerd.
 |
| Terracotta ontwerp van een ruiterstandbeeld
van Lodewijk XIV door Bernini
www.shafe.co.uk |
|
|
Frans Hals - Portretten van Stephanus Geraerdts en Isabelle Coymans (1650-52)
De portretschilderkunst stond in de Republiek hoog aangeschreven. Hiervan getuigt ook dit schilderij van Stephanus Geraerdts en Isabelle Coymans. Het is dubbelportret, gemaakt ter gelegenheid van hun huwelijk. Vooral de levendigheid van de gebaren valt. op. Isabelle lijkt Stephanus de roos te geven als blijk van haar trouw. De portretten horen bij elkaar. Helaas zijn ze tegenwoordig eigendom van verschillende verzamelingen.
Rembrandt van Rijn - Portret van Jan Six (1654)
Jan Six, burgemeester van Amsterdam, was bevriend met Rembrandt. De pose is zeer bedachtzaam. Opvallend is dat Rembrandt de handen, het gezicht en het haar heeft uitgewerkt, terwijl de handschoen van de linkerhand en ook het goud galon op de mantel als vegen zijn geschilderd.
In het Joodse bruidje gebruikt de schilder warmere kleuren en met penseel, waardoor het de toeschouwer meer aanspreekt. Wie de personen zijn is onbekend.
Daniel Marot - Trèveszaak aan het Binnenhof (1696-98)>
De Trèveszaal is tegenwoordig de vergaderzaal van het kabinet. Het gebouw is een onderdeel van de regeringsgebouwen aan het Binnenhof en grenst aan de Hofvijver. Het huidige gebouw is eind 17e eeuw gebouwd in opdracht van de Staten-Generaal. Oorspronkelijk waren het drie kamers, waar in 1609 de overeenkomst met Spanje werd gesloten voor het Twaalf-jarig Bestand (Trèves=bestand=truce). De drie kamers zijn samengevoegd tot een zaal van 17 bij 8 meter en dient als representatieve ruimte voor de ontvangst van buitenlandse gezanten.
Daniel Marot kreeg de opdracht om de zaal te decoreren.
Langs de wanden gebruikte Marot half ronde, zogenaamde kooflijsten voor de overgang naar het plafond. De zaal moest de grootsheid en de verheerlijking van de Republiek uitstralen. De plafondschildering toont een allegorie op de Zeven Provinciën. De zaal werd door Marot ontworpen in de Lodewijk XIV stijl. Vergelijk de Spiegelzaal in Versailles.
Tegenover de vensterwand hangen de portretten van de voorgangers van stadhouder Willem III.
Meer op:
http://www.monumentenzorgdenhaag.nl/monumenten/binnenhof-20
Daniel Marot - Huis Schuylenburch aan de Lange Vijverberg
Daniël Marot was ook de ontwerper van het Huis Schuylenburg in opdracht van Cornelis van Schuylenburg. Ook hier de Franse stijl van Lodewijk XIV, welke heel goed te zien is aan het stucwerk in het trappenhuis. Dit stucwerk werd uitgevoerd onder leiding van Giovanni Battista Luraghi.
Omgeving Daniel Marot - Kabinet van de koning (1724) Korte Vijverberg
Een ander pand in Den Haag wat in de stijl van Lodewijk XIV is ontworpen en gebouwd is het Kabinet van de Koning aan de Korte Vijverberg. Tijdens Open Monumentendagen is de pand soms te bezoeken.
Jan Claudius de Cock - Schoorsteenstukken in de voorkamers (1707/1724)
In de Salon op de bel-etage valt de door Jan Claudius de Cock gebeeldhouwde schoorsteenpartij op. Ook hier is duidelijk de invloed van Daniel Marot en de Lodewijk XIV-stijl te zien.
Dirk Dalens III - Niobe bespot de vrouwen van Thebe, Apollo en Diana straffen Niobe (1725)
De voorstelling op de wanden is beschilderd behang met mythologische verhalen over Niobe die opschept over haar kinderen en haar straf door Apollo en Diane. De Salon dateert uit het midden van de 18e eeuw.
