Kunst (II)

In de 12e eeuw komen de steden in opkomst. Dit is een nieuwe ontwikkeling. Niet alleen in de landen rond de Middellandse Zee, maar vooral in Noord-Europa. Tot nu toe werd voor de bron van beschaving gekeken naar de landen in Zuid-Europa. In Noord-Europa zou de beschaving nog niet zijn doorgedrongen. Toch kende Noord-Europa een eigen ontwikkeling en beschaving

Aan de rand van de wereld - Hoe de Noordzee ons vormde - Michael Pye.

Das Römische Köln - Colonia - Claudia Ara

Na 1200 gaat de mobiliteit in Europa omhoog. O.a. gebeurt dit via de pelgrimroutes, waardoor in de steden meer economische activiteiten ontstaan. In de kloosters leeft de wetenschap op. De opleving maakt de steden machtiger. Daar wonen de kooplieden en de burgers met geld. De landheer had belang bij de bloei van de steden en verleende stadsrechten. Dit zijn afspraken tussen de landheer en de stad. Deze afspraken omvatten vele aspecten:

• de uitvoering van de rechtspraak
• het houden van jaarmarkten
• het heffen van tolgelden

De rechten werden verleend in ruil voor een geldelijke beloning aan de landheer. In de steden zijn specialisten op velerlei gebied te vinden: de ambachten, de kooplieden.

Dit zijn oude Romeinse vestigingsplaatsen, zoals Keulen. Zij waren in de Romeinse tijd al belangrijk. Tijdens de Karolingische en de Ottoonse tijd investeren de keizers in deze oude steden. De bisschop van Keulen werd gezien als een belangrijk persoon.

In de Middeleeuwen groeit Keulen. Aan de rand van de Romeinse stad tegen de stadsmuur wordt een kerk gebouwd, die later de Dom van Keulen wordt. Keulen werd gezien als van dezelfde importantie als Jeruzalem, Constantinopel en Rome. Het werd een pelgrimsoord, toen de Drie-koningenschrijn met de relieken van de drie wijzen in de kerk werd geplaatst. In Keulen zijn nog 12 Romaanse kerken te vinden. Keulen wordt een handelscentrum en verwerft in 1259 het stapelrecht: de handelaren werden verplicht om hun schepen met handelswaar af te meren in Keulen en de waren te koop aan te bieden. Op alle gebieden - politiek, godsdienstig en economisch - groeit de stad en ontstaan handelshuizen.

Een voorbeeld van de rijkdom is het Overstolzenhaus, dat in 1225 werd gebouwd als handelshuis door de familie Overstolzen.

Op de begane grond vonden de handelstransacties plaats. De 1e verdieping was het woonhuis van de familie en vanaf de 4e verdieping waren de pakhuizen.

Een voorbeeld is de stad Die Haghe die ontstond rond het jachtslot van de graaf van Holland, Willem II. Hij was gekozen tot Rooms koning. Het jachtslot was een grafelijk hof. De zoon van Willem II - Floris V heeft het jachtslot afgebouwd: de huidige Ridderzaal.

De stichting van de Grote of St.Jacobskerk bevorderde groei van het dorp Die Haghe.

In de 9e eeuw ontstaat Dorestad, een plaats die uitgroeit tot de grootste handelsstad van Europa. De stad dreef vooral handel met Keulen. Archeologische opgravingen o,a. in Friesland hebben munten aan het licht gebracht die in Dorestad zijn geslagen. Er ontstond op deze manier een handelsnetwerk.

In Vlaanderen ontwikkelde Brugge zich tot een handelscentrum. De stad had een dubbele stadsgracht en lag aan het Zwin - een grote zeearm die als natuurlijk haven kon dienen. In de arm werd een dam gebouwd. Hierdoor ontstond de voorstad Damme. Later is het Zwin verzand, wat het einde betekende van Brugge's rijkdom.

In 1127 kreeg Brugge de eerste privileges: het Brugse Vrije en het Stadhuis. In de late Middeleeuwen had Brugge tussen de 40.000 en 45.000 burgers.

In deze afbeelding van de Retabel van de Heilige Nicolaas heeft de schilder een gezicht op het laat-Middeleeuwse Brugge afgebeeld met de grachten en de wallen, huizen met pannendaken, het belfort en de Onze Lieve Vrouwe kerk.

In het getijdenboek van Simon Bening is een afbeelding te vinden van een Middeleeuwse kraan, een heftuig, dat gebruikt werd om schepen te lossen. Het rad werd bedient door middel van een rad, waarin mensen liepen: tredmolen. De los- en laadplaats lag aan de Rije. Een replica van deze tredmolen is in Brugge te zien.

Verschillende gebouwen tonen nog altijd het vroegere belang van Brugge, als handelscentrum:

• Waterhalle - lag aan de Markt. gebouwd in 1295. De opslag van goederen was een overdekt gedeelte van de Rije. In de halle waren winkeltjes ondergebracht.
• Markthal en Belfort. Hier werd laken (een wollen stof) verhandeld. Brugge was voor de lakenhandel het centrum van Europa. De rijkste handelaren kregen functie in het stadsbestuur. In het Belfort werden de stadkeuren (privileges) ondergebracht. Door een brand in 1280 ging het stadsarchief van vóór 1280 verloren.
• Lombard. De gebouwen waar de geldhandelaren uit Lombardije zich hadden gevestigd.
• Beursplein. Genoemd naar de familie Van den Beurse. Het was een familie van herbergiers die zich specialiseerde in de handel met vreemde munten uit heel Europa (valutahandel)
• Oosterlingenhuis. Handelsgebouw voor handelaren uit het oosten (Duitsers). Zij hadden een verbinding met de Hanzesteden waarvan de kern rond de Oostzee lag met als centrum Lübeck.

Ook Bergen in Noorwegen stond in relatie met de Hanze die daar een afdeling van Duitse handelaren had. De afdeling werd bestuurd vanuit Lübeck. Het hoofdbestuur stuurde de priesters naar de verschillende afdelingen.

De Tyske Bryggen werd in 1070 gesticht door handelaren uit Lübeck die op en rond de Oostzee handel dreven. Zij reisden via Hamburg naar de Oostzee en via het Rijnland naar Londen (via Brugge) In Rusland werden pelzen en was gekocht, in Krakau: ertsen, in Keulen: wijn en in Brugge: stoffen: brokaat, fluweel; olijfolie en wijn.

Lübeck was de Koningin van de Hanze. De Hanze was een handelsorganisatie zonder directe structuur. Het was meer een netwerk van Duitse kooplieden die op Gotland een privilege voor de handel rond de Oostzee verwierven. De handel binnen het netwerk was gebaseerd op vertrouwen. Dit is een belangrijk kenmerk voor de handel in Noordwest-Europa. Vanuit het losse verband ontstond een netwerk van zogenaamde Hanzesteden in heel Noordwest-Europa. De handelaren kenden elkaar: "old boys netwerk". Elke drie jaar kwamen de vertegenwoordigers van de Hanzesteden in Lübeck bij elkaar, voor het laatst gebeurde dat in 1669. Toen werd het verbond van Hanzesteden ontbonden. In het Hanzemuseum wordt de geschiedenis van 600 jaar Europese Hanzesteden behandelt. Nog altijd zijn er in Lübeck veel panden te vinden die herinneren aan de tijd van de Hanze.

• Reconstructie van een 12e eeuws houten huis
• Opgraving van een kelder in Fischstrasse 12e eeuw
• Houten waterput Burgkloster 12e eeuw
• Het stenen koopmanshuis in de 13e eeuw

Het Schiffergesellschaftshaus Breite Strasse 2 in 1401. Het gebouw huisvest nu een restaurant, maar in de tijd van Hanze het onderkomen van de schippers met een eigen bank. De hekpalen voor het gebouw markeren het privé terrein.

Het Rathaus werd op de Hanzedag gebruikt om zaken te regelen. Achter de rechte gevelwand bevinden zich geen verdiepingen. Het is slechts een bakstenen gevel: een "Schauwand"

Stralsund is een van de oudste Hanzesteden. Een groot aantal oude gevels is nog altijd bewaard of gerestaureerd.

Dielenhaus - het huis met een deel. Het pand is goed bewaard gebleven. Kenmerkend zijn de bakstenen vlakken met glazuurwerk. Het pand dateert uit de 14e eeuw.

Wulflamhaus is genoemd naar een van de burgemeesters van Stralsund. Het is gebouwd rond 1350. Zoals de meeste gebouwen in de Noord-Duitse hanzesteden is het pand gebouwd in Noord-Duitse baksteengotiek.

In het Museumhaus is op de zolderverdieping nog de nogal gebruiksklare hijsinstallatie te zien, waarmee goederen in het pakhuis gedeelte werden opgeslagen. Het is het oudste hijswerktuig in Europa.

Alter Markt met het Rathaus. Op de 1e verdieping zat het stadsbestuur, dat uit handelaren bestond. De gevel erboven is een zogenaamde "Schauwand" en is slechts opgetrokken uit baksteen. Je kijkt er doorheen.

De afbeelding toont het jagen op pelsdieren. De pelzen werden gebruikt als voering voor jassen en waren een statussymbool. We zien het villen en verzamelen van bijenhoning en was. De Russen zijn te herkennen aan hun gevlochten baarden. Rechts de andere kant van de kerkbank, waar de pelzen naar de stad worden gebracht. Het houtsnijwerk is uitgevoerd in polychrome felle kleuren.

Ook de Alte Schwede in Wismar bestaat uit een onderhuis met een "Schauwand". Duidelijk is hier te zien dat de bakstenen in een bepaalde vorm werden gemaakt om een patroon rond ramen en deuren aan te brengen.

Het werkelijke leven in 12e en 13e eeuw werd gedomineerd door de kerk. Daar werd gewaakt over het heilsleven van de burgers. In de tijd van de scholastiek ontstaat een meer theologische bouwsel. Zo worden in de 13e eeuw in kerken meer samenhangende theologische verhalen uitgebeeld, terwijl in de Romaanse tijd de verhaal een lossere karakter hadden.

De architectuur is Duitse gotiek. Oorspronkelijk waren alle gotische kerken bont beschilderd. Beelden van heiligen werden gedoneerd door de broederschappen en gilden die op deze manier hun patroonheilige eerden. Vaak werden de beelden in eigen kapellen met een altaar geplaatst.

In de noordelijke kooromgang bevindt zich een beeld van Anna ten Drieën. Het beeld dateert uit 1270 en de oorspronkelijke kleuren zijn nog te zien.

In de kerk bevindt zich een bronzen doopvont van rond 1290. Het doopvont wordt gedragen door 4 elementen: vuur, aarde, lucht en water. Daarop rust het doopvont met 2 registers met reliëfs. Het onderste register toont de geboorte van Jezus, het bovenste het lijden van Christus. De afbeeldingen rond de geboorte zijn zodanig geplaatst ten opzichte van de bovenste afbeelding, dat de beelden elkaar aanvullen, of contrasteren. Zo is op de onderste rij de Aanbidding der Wijzen uitgebeeld, als symbool van eerbied van de wereld. In het bovenste register staat hier tegenover De Geseling van Christus als symbool voor disrepect.

De afbeeldingen werden aan de maker opgedragen. De theologen bepaalden het uiterlijk.

Op het deksel is de Doop in de Jordaan opgenomen en de Hemelvaart van Christus. Het doopvont stond aan de westelijk ingang van de kerk. De doop is de eerste stap naar het hiernamaals, maar de gelovige moet daarvoor nog veel doen en te overdenken. Hiervoor dient het verhaal van de 10 maagden. Vijf dwaze maagden en vijf wijze maagden. De top van het doopvont is een duif met uitgespreide vleugels: symbool van de Heilige Geest en het feest van Pinksteren.

Zo beeldde het doopvont de hele theologie uit van de schepping tot het Christendom.

De Franse gotiek ontstaat rond Parijs op het Île de France. De bouwmeester wordt in de 13e eeuw meer en meer ondernemer die rondreist en Gotische kerken construeert en bouwt in opdracht van koningen en kerkelijke bestuurders. In de 13e en 14 eeuw ontstaat de Maria verering. Veel kathedralen en kerken worden aan Maria opgedragen: Onze Lieve Vrouwe basilieken en kathedralen.

In de kathedraal van Chartres wordt de sluier van Maria bewaard die zij droeg bij de Annunciatie. Dit reliek is door Karel de Kale aan Chartres gegeven.

De kathedraal is vooral bekend door zijn mooie glazen. Voor meer details in de volgende website bijzonder mooi.

La Belle Verrière - het mooie glas

Oorspronkelijk was Chartres een kerk in Romaanse bouwstijl, maar branden verwoeste de kerk verschillende malen. In 1194 begon de bouw van de huidige kathedraal. In 1220 was het gebouw voltooid. De branden werden gezien als een teken uit de hemel: Maria wilde een mooiere kerk.

Kenmerkend voor de vroeg-gotiek is het kruis-ribgeweld. Tussen de ribben werd het gewelf opgemetseld met stenen. Probleem bij de bouw van hoge kerken was de druk op de pilaren. Door het gebruik van het kruis-ribgeweld werd de druk opgeheven en ontstond er ruimte voor grote glas-in-lood ramen. De ramen en het invallende licht waren een voorbeeld voor de gelovigen van het hemelse Jeruzalem.

De bouwstijl van de gotiek verschilde per land. In Italië en Duitsland werd de bouwstijl op een geheel eigen wijze uitgewerkt. Voorbeelden hiervan zijn de Dom van Milaan en Sante Maria del Fiore in Florence. De laatste kerk is zowel Middeleeuws Romaans als Gotisch. De opzet van de gotische bouwstijl in Italië is wijdser opgezet en krijgt daardoor een eigen kenmerkend vorm.

De kathedralen werden wiskundige constructies en op basis van de woorden uit Genesis I werd god afgebeeld als wiskundige met een passer als hij de wereld construeert. De Middeleeuwse schilder Jean Fouquet maakte een afbeelding van de bouw van de tempel van Salomo, maar situeerde deze in de Middeleeuwse gotiek. De tempel is getransformeerd tot een gotische kathedraal. Op de bouwplaats naast de kathedraal stonden jarenlang bouwloodsen om de logistiek van de bouw mogelijk te maken. In Den Bosch staat naast de St.Jan nog zo'n bouwloods.

De westelijke toegang van de kathedraal van Chartres wordt de Portail Royal genoemd. Deze werd bij de brand van 1194 niet verwoest en dateert uit het midden van de 12e eeuw. De stijl is Romaans. De koningen en profeten uit het Oude Testament - als beelden op de jambes - dragen de openbaring uit het Nieuwe Testament. Het rechter portaal toont de geboorte van Jezus, het linker portaal Christus' Hemelvaart. Het middelste portaal staat symbool voor het hemelse Jeruzalem. Christus is als Majestas Domini met in zijn hand het boek des leven, afgebeeld in een mandorla. Alle portalen beelden de theorieën van de Scholastiek uit: het Nieuwe Testament is de vervulling van het Oude Testament.

De timpanen bestaan ieder uit drie registers:

• Rechts:
• onder: de geboorte, annunciatie, visitatie. Let op de schapen Romaanse beeldhouwkunst
• midden: Jezus in de tempel
• boven: Christus als symbool van de wijsheid

• Links:
• onder: de apostelen
• midden: engelen die de glorie van Jezus brengen
• boven: engelen brengen Jezus naar de hemel

• Midden:
• in de boog: de 24 oudsten
• onder: de apostelen
• boven: Majestas Domini gekroond door engelen (buiten de archevolte)

Dit is gestructureerde theologie. Chartres was niet alleen een kathedraal, maar was een wetenschappelijk centrum met een kathedraalschool, We zien hier de opkomst van de universiteiten. Ook de glazen van Chartres vertellen de theologie in een gestructureerde verhaallijn.

In het Romaanse middendeel is in de westgevel een roosvenster aangebracht. Het stelt het Laatste Oordeel voor met onderin de duivels en bovenin de engelen en de hemel.

De gevel wordt plastisch. In het onderste register van het Saint-Firminportaal staan in vier passen de symbolen van de dierenriem afgebeeld. Ze symboliseren de door god geschapen jaargetijden met daaraan gekoppeld de werken die op het juiste moment moeten worden uitgevoerd. Het leven wordt gestructureerd. De mens moet leven zoals god de aarde heeft geschapen.

De wisseling van de werkzaamheden is geënt op de agrarische samenleving.

Voor een uitgebreide verklaring zie Dierenriem
Saint-Firminportaal
Kathedraal van
Amiens

• Voorbeeld:
• kreeft - hooien
• leeuw - oogsten
• maagd - dorsen
• weegschaal - druivenoogst
• schorpioen - wijnmaken
• boogschutter - winterkoren zaaien

Het middenportaal is voorzien van afbeelding van deugden en ondeugden.

In de vier passen worden in het bovenste register de deugden geplaatst met daaronder de overeenkomstige en verwerpelijke ondeugd. Deze reliëfs dragen de waarden uit de kerk in de Middeleeuwsen uitdraagt. Het zijn instructie voor een goed leven.

In de bovenste vierpassen zien we de deugden Moed (zwaard en stier) Geduld (os) en Vriendelijkheid (schaap) Op de overeenkomstige plaatsen in de onderste vierpassen staan Lafheid (weggooien van het zwaard, Woede (vernieling) en Bruutheid (geweldig gedrag)

Op het timpaan staat in drie registers het verhaal van het Laatste Oordeel:
Het onderste register laat zien hoe de doden op de dag des oordeels uit hun graven komen, daartoe opgeroepen door bazuinen van engelen. De zielen worden gewogen door de aartsengel Michaël. Een duiveltje tracht de schaal in zijn voordeel te doen overhellen.
In het middelste register worden de zielen die het heil hebben verdient naar rechts (voor de toeschouwer links) gebracht naar het Hemelse Jeruzalem. Naar links (voor de toeschouwer rechts) lopen de veroordeelde zielen, naakt, naar een monster uiterst rechts, symbool voor de hel.
In het bovenste register troont Christus - met geheven handen die zijn wonden tonen - met de engelen die het kruis en de speer dragen - de lijdensattributen. Naast Christus knielen Maria en Johannes de Doper om voorspraak te vragen voor de zielen. (zie ook het roosvenster van de kathedraal van Chartres met dezelfde symboliek)

Tegenwoordig wordt de westgevel in een lichtspel van kleuren voorzien. In de Middeleeuwen waren de beelden, de archivolten en de vierpassen vermoedelijk ook ingekleurd.