Literatuur (I)
Verslag 6e hoorcollege
Inleiding
In de middeleeuwen kende men geen gedrukte boeken. Tekstrollen en manuscripten werden met de hand geschreven of gekopieerd door monniken in de scriptoria van de kloosters. Zij waren de geletterde bovenlaag. Het gewone volk, maar ook de meeste edelen konden niet lezen of schrijven.
- Boëthius' De Consolatione Philosophiae - De Vertroosting van de filosofie (524).
Een filosofisch, maar ook literair werk dat neoplatonistisch denken van de antieke cultuur en het christelijk denken in hetzelfde licht plaatst. - De Reis van Sint Brandaan - De Navigatio Sancti Brendani
Een mystieke zoektocht van een Ierse abt gecombineerd met echte reizen. In de christelijke traditie werd dit opgevat als een pelgrimstocht - Alexander de Grote - Zijn veroveringen en de legenden rond zijn persoon
In Vlaanderen bekend geworden door Jacob van Maerlant's Alexanders Geesten, waaraan vertelling uit de bijbel zijn toegevoegd.
van Catharina van Kleeft en Lieven van Lathem
De handgeschreven kronieken, getijdenboeken, heiligenlevens en vertaalde werken uit de Oudheid werden geschreven en gekopieerd op:
- perkament (velijn=vellum) - de geprepareerde huid van koeien, kalveren, geiten, schapen, lammeren, konijnen of ezels. Perkament ontleent zijn naam aan de stad Pergamon waar de bewerking en het gebruik van dierenhuiden voor het gebruik van geschriften werd verbeterd.
- papyrus - een plant die al door de Egyptenaren werd gebruikt om beschrijfbaar materiaal van de maken door middel van drogen en persen.
Door het kopiëren met de hand ontstonden er veel verschillen tussen de exemplaren van een handschrift. Deze verschillen ontstonden doordat de monniken fouten maakten bij het kopiëren.
- een eigen interpretatie van een mogelijk onleesbare tekst in het origineel
- na een woord op een verkeerd punt in de tekst verder schrijven, waardoor delen van de originele tekst verdwenen
- bewuste veranderingen, toevoegingen en verbeteringen aan de originele tekst.
Aan het eind van de 15e eeuw verloor het vervaardigen van handschriften aan invloed, onder meer door de uitvinding van de boekdrukkunst. Met dit nieuwe proces konden boeken sneller en goedkoper worden vervaardigd. Uitvinder van de boekdrukkunst is Goethenberg.
Er zijn niet veel originele verhalenbundels bewaard gebleven. De bekendste verzamelhandschriften zijn :
- het Gruuthusehandschrift (dit bevat o.a. Aegidius) en
- het Hulthemse handschrift (dit bevat o.a. Lanceloeth en Esmoryth) verzameld door Karel van Hulthem
De literaire erfenis uit de Middeleeuwen die nu nog bekend is, is restmateriaal dat toevallig bewaard gebleven is. Veel is verloren gegaan door:
- de uitvinding van boekdrukkunst. De nieuwe techniek zorgde ervoor dat men er toe neigde om het oude materiaal weg te gooien. Dit gebeurt nog steeds. Denk hierbij aan het vervaardigen van digitale boeken,
- het perkament van handschriften werd opnieuw gebruikt door de oude tekst eraf te schrapen en nieuwe teksten aan te brengen(palimpsest of codex rescriptus), of bladen werden op elkaar geplakt om als kaft voor een nieuwe te vervaardigen handschrift te dienen(membra disjecta),
- de opkomst van de Renaissance gedachte die afrekende met de Middeleeuwen. Er werden nieuwe inzichten ontdekt. Oude kennis was achterhaald en de boeken met die kennis werden vernietigd,
- bij oorlogen, branden en natuurrampen gingen veel bibliotheken verloren. Bekend is de brand in de bibliotheek van Alexandrië; de brand in de bibliotheek van Brussel in 1699 en de verdwenen handschriften uit Lübeck na de Tweede Wereldoorlog.
Herman Pleij: Het literaire leven in de Middeleeuwen
De Middeleeuwse maatschappij
De Middeleeuwse maatschappij was theocentrisch, geloof in God stond centraal. De kunst, ook de literatuur, stond in dienst van het geloof en de kerk.
- de Middeleeuwse verhalen werden oraal en schriftelijk overgeleverd,
- onderwerpen werden gekozen uit de ridderschap en de geestelijkheid
- met de opkomst van de burgerij ontstonden didaktische verhalen
- de vertellers waren de troubadours, minstrelen en minnezangers.
Hoofse liefde
een manuscript afbeelding van een
minnezanger
Het woord 'minnezanger' komt van 'mene strel' = rondtrekkende zanger. Minnezangers trokken rond van hof tot hof en schreven hoofse liederen, soms in opdracht van een heer.
- idealistische verering van een edelvrouw. De dame in kwestie werd op een voetstuk geplaatst,
- nederigheid en kuisheid. De vrouw was al wat goed was,
- bewondering en van een afstand adoreren, maar niet aanraken
- tevredenheid met weinig, een blik van vereerde vrouw was al voldoende
- hoofse en afstandelijkheid
- hoofse minneliederen
- hoofse ridderromans.
Minnesänger
De minnezang kwam oorspronkelijk voor in het Spaans-Arabisch deel van Europa: het Iberisch schiereiland. In de 12e eeuw verspreidden de liederen zich via Frankrijk naar Duitsland. Tussen 1150-1170 ontstonden de eerste minneliederen in het Donaugebied. Dit waren vooral vroeghoofse liederen met invloeden van de Franse troubadours. Rond 1200 spreken van hooghoofse minnezang in de Lage Landen (Henric van Veldeke en Walther von der Vogelweide)
Henric van Veldeke
Henric van Veldeke leefde in de omgeving van Hasselt en Maastricht. Dit heeft men afgeleid uit zijn taalgebruik. Er zijn van hem zo'n 30 gedichten bewaard gebleven, allemaal over liefde en liefdesverdriet.
- IV
- Schone woord bit zeuten zange
- Treusten dikken zwaren moed,
- Die mag men gerne halden lange,
- Want zij zijn ons altoos goed.
- 5
- Ich zinge bit vele droeven moede,
- Dore die schone ende die goede.
- Op heren troost ich wijlen zank;
- Zij hevet mich mistroost des is te lank.
- Here stunde bat, dat zij mich trooste,
- 10
- Dan ich dore zij lage dood,
- Want zij mich wijlen ere erlooste
- Oet maneger angestlijker nood.
Een verhaal van het verwerken van een verloren liefde. Woorden bieden troost, maar de herinnering zal nog lang duren. Het gemoed blijft droef, ondanks al het mooie en het goed. Ze heeft me ontmoedigt. Het zou beter zijn als ze me troostte, in plaats van dat ik door haar naar de dood verlang, want ze heeft me vaker uit moeilijke situaties gered.
- VI
- Die wereld is der lichtegheide
- Al te roemelijke bald.
- Hard krank is here geleide,
- Dat der minnen doet gewald.
- 5
- Die loosheid die men wijlen schald,
- Die is verzoened euver al.
- Beuze zeden werden ald,
- Dat ons lange weren zal.
De wereld is vol lichtzinnigheid. De zedeloosheid, die vroeger werd afgekeurd, is geaccepteerd. Verdwijnen zo de hoofse idealen?
- XXV
- Men zeget veurwaar nu maneg jaar:
- Die wijf die haten grawe haar.
- Dat is mich zwaar
- Ende is here misprijs,
- 5
- Die liever hebben heren amis
- Domb dan wijs.
-
- Des mere noch min, dat ich gra bin:
- Ich hat ane wiven kranken zin,
- Die nouwe tin
- 10
- Nemen veure ald gold.
- Zij gien: zij zijn den jong hold
- Dore ongedold.
Vrouwen hebben een hekel aan grijze haren. Ik ben grijs. Het is dwaasheid van de vrouwen om jongelingen verkiezen boven 'oud' goud (=ervaring). De dichter voelt zich miskend en uitgerangeerd.
Walther von der Vogelweide
Walther von der Vogelweide werkte aan het Weense hof. In zijn werk is veel liefdespijn te bespeuren.
- Hoofse liefde - voor een dame van een hogere stand
- Niedere minnelieder - voor een dame van lagere stand
- Ebene minnelieder - voor een dame binnen de eigen stand
Zijn latere werk bevat veel religieuze lyriek en uiteindelijk cultuurpessimisme.
- 12 e.v
- dô was min friedel komen ê
- Dâ wart ich enpfangen,
- hêre frouwe, (niet duidelijk zijzelf? of Maria?)
- dat ich bin sælic iemer mê
- Kuster mich? Wol tûsentstunt:
- tandaradei, (onomatopee = klanknabootsing nachtegaal?)
- seht, wie rôt mir ist der munt.
- [...]
- 28 e.v.
- Daz er bî mir læge,
- wessez iemen
- (nû enwelle got!), sô schamt ich mich.
- Wes er mit mir pflæge,
- niemer niemen
- bevinde daz, wan er und ich
- und ein kleinez vogellîn -
- tandaradei,
- daz mac wol getriuwe sin.
- [...]
Het gaat hier wel degelijk om lichamelijke liefde,niet de hoofse liefde!
Hildegard von Bingen
Hildegard von Bingen krijgt hemelse
inspiratie bij haar gedichten
Hildegard von Bingen was een Benedictijnse abdis van adellijke afkomst. In haar werken vinden we de Middeleeuwse mystiek terug. Ze was niet alleen een gevierd dichteres, maar haar veelzijdige ontwikkeling gaf haar ook politieke en diplomatiek invloed. De titel homo universalis is zeker op haar van toepassing. Ook al was ze abdis, was ze positief over seksuele relaties en verdedigde ze vrouwlijk plezier daarbij. Bekend is dat ze een geëxcommuniceerde toch in gewijde aarde liet begraven. Menselijkheid en empatie gingen voor de strikte regels van de kerk.
Opmerking: misschien geschreven in een tijd van kritiek?
Volksbaladen
Het waren twee koninghs kindren
Deze volksballade is niet geestelijk, maar een episch gedicht met een lyrische inslag. De dichter is onbekend. Het verhaal begint vrij abrupt. In het gedicht worden versnellingen en herhalingen toegepast.
-
- [17 ev]
- 'Och dochter,' seydese, 'dochter!'
- Alleen en meught ghy niet gaen:
- Weckt op u jongste suster,
- En laet die met u gaen.'
- 'Mijn alder jongste suster
- Dat is also kleynen kint;
- Sy pluckt maer al de roosjes
- Die sy in haer wegen vint;
- Sy pluckt maar al de roosjes,
- En die bladertjes laet sy staen,
- Dan seggen maer al die lieden,
- Dat hebben konincx kinderen gedaen.'
- [...]
-
- [45 ev]
- Sy nam hem in de armen,
- Sy kusten hem voor sijn mont,
- 'Och mondelingh, kost ghy spreken!
- Och hertje waert gy der gesont!'
- Zy nam hem in haer armen,
- Zy spronker mee in zee:
- 'Adieu mijn vader en moeder,
- Van u leven siet ghy my niet weer.
- Adie mijn vader en moeder
- Mijn vriendekens alle gelijck,
- Adie mijn suster en broeder,
- Ich vaerder na 't hemelrijk.'
De koningsdochter wil haar jonge zusje niet mee, dat komt haar niet uit nu ze haar geliefde gaat zoeken. Ze gooit het op vandalisme en de slechte naam die het koningshuis daaraan over kan houden. De moeder zwicht, en gaat naar de kerk waarna dochter haar gang kan gaan.
Aan het eind zegt het meisje dat ze naar het hemelrijk gaat! Na zelfmoord? Dat zag men niet zo! Dit moet je dus niet letterlijk nemen! Ze kondigt haar dood aan. Dit lied bevat een klassiek motief; een jongen en een meisje kunnen elkaar niet krijgen,Het water was te diep is hierbij gebruikt als metafoor voor onoverbrugbare obstakels: vijandschap, klasseverschil.
Het Nibelungenlied
Ook het Nibelunglied is door een anonieme dichter geschreven. Het gedicht komt uit het middelhoog Duits en beschrijft de ondergang van het Bourgondisch Koninkrijk (de Rijnstreek bij Worms). Waarschijnlijk is het rond 1200 ontstaan, dat wil zeggen op papier gezet, maar samengesteld uit een collectieve herinnering aan orale verhalen.
Personen en feiten
- Gunther - koning van de Burgunden
- Kriemhilde - zijn zuster
- Siegfried - maakt Kriemhilde het hof en trouwt met haar
- Brunhilde - adellijke dame waarop Gunther zijn zinnen heeft gezet
- Hagen - een huurmoordenaar die in opdracht van Brunhilde Siegfried doodt
Er worden twee huwelijken gesloten:
- Gunther met Brunhilde
- Siegfried met Kriemhilde
Brunhilde heeft als voorwaarde voor het huwelijk gesteld, dat ze zal trouwen met de winnaar van een drietal wedstrijden:
- Rotsblok werpen
- Speer werpen
- Vechten met het zwaard
Gunther weet dat hij weinig kans maakt om deze wedstrijden te winnen en roept de hulp in van Siegfried die door magie de drie wedstrijden voor Gunther weet te winnen. Brunhilde geeft zich gewonnen en er worden twee huwelijken gesloten.
- 616
- Toen heer Siegfried dus naast Kriemhilde lag
- en hij de jong vrouw zijn edele liefde gaf,
- met grote tederheid, werden zij samen één.
- Liever dan duizend vrouwen had hij haar alleen.
De huwelijksnachten van beide echtparen verlopen heel verschillend. Siegfried vindt het geluk bij zijn geliefde Kriemhilde.
- 631
- Een heerlijk minnespel had hem te wachten gestaan
- als de edele vrouwe hem had laten begaan,
- maar zij werd zo woedend dat hij ervan schrok.
- Hij hoopte liefde te vinden, maar stuitte op bittere wrok.
- 632
- Ze zei: 'Edele ridder, laat dat achterwege,
- Waarop u uw zinnen zet, daartoe ben ik niet genegen.
- Ik wil maagd blijven toe ik weet hoe het zit.
- Doet moet je onthouden.'Gunther onstak in drift.
- 633
- Hij wilde haar bezitten en verkreukelde haar hemd.
- Om haar middel zat een sierlijke band geklemd.
- Het was een sterke gordel. Die naam ze in haar handen.
- Toen maakte zij de koning op vreselijke wijze te schande.
- 634
- Ze knevelde zijn voet en zijn hand met de band,
- tilde hem op en hing hem aan een spijker in de wand.
- Omdat hij haar slaap verstoorde, ontzegde ze hem de min.
- Door haar kracht schoot hij zijn leven er haast bij in.
Tussen Gunther en Brunhilde loopt alles verkeerd. Ook nu komt Siegfried Gunther te hulp en maakt van Brunhilde een volgzame echtgenote.
- 664
- Om zich niet te verraden verborg Siegfried zijn stem.
- Gunther kon goed horen, al zag hij niets van hem,
- dat er geen sprake was van vertrouwelijkheid
- Het was voor hen in bed geen aangename tijd.
- 665
- Hij deed zoals koning Gunther zich gedragen zou
- en omsloot met aremen de roemrijke jonge vrouw
- Zij goode hem uit het bed en tijdens dit gevecht
- kwam hij hard met zijn hoofd op een voetenbank terecht.
- 674
- Ze greep naar haar middel, naar de sierlijke band,
- en wilde hem knevelen, dat belette zijn hand:
- haar lijf en leden kraakten in het harde gevecht.
- Toen werd ze Gunthers vrouw: de strijd was beslecht.
- 675
- Ze zei: 'Edele koning, je moet me laten leven.
- Het kwaad wordt goedgemaakt dat ik heb bedreven.
- Tegen je edele minne verzet ik me nooit meer.
- Dat jij een vrouw de baas kunt, ervoer ik al te zeer.
Opmerking: In de Middeleeuwen kende de huwelijkssluiting drie fasen:
- de verloving
- de huwelijksnacht
- de kerkelijke bevestiging
Het Nibelungenlied is door Willy Vandersteen bewerkt in de Ringelingschat met Suske en Wiske als bijkomende personages.
Fabel/dierdicht
Voorlopers en navolgers van de fabel of gedichten met dieren in de hoofdrol:
- Aisopus (6e eeuw voor Chr.)
- Pantsjatantra en Hitopadesja (India, 9e eeuw)
- Esopet (13e eeuw)
- Jean de la Fontaine (rond 1700)
- Olivier B. Bommel en Tom Poes
- De Fabeltjeskrant
- De Wolf en de kraanvogel
- Een wolf becnaegde bene vele,
- Hem bleef I stekende in die kele.
- Hi beloefdem giften groet,
- Diene holpe uter noet.
- 5
- Met langhen hals quam daer een
- Crane, die hem trac ute dat been.
- Als die wolf al was ghenesen,
- Wilde die crane ghepayt wesen
- Doe seide die wolf: ,,hi es wel ontvroet,
- 10
- Mijn here die crane, die om tgoet
- Niet en penst, dat men hem doet.
- Hi pensder omme, waer hi vroet.
- Hi stac sijn hoeft in minen mont,
- Ic lieten keren al ghesont.
- 15
- Hoert hier wonder, soet liede,
- Nochtan wil hijs hebben miede.
- Souder emmer miede sijn,
- Met meeren recht waer si mijn.''
- Dus mach hi winnen, die doet
- 20
- Den quaden ere ende doet.
Een fabel was een gedicht met een moraal. Bedoeling was dat de toehoorders of lezers er door werden gesticht. In dit verhaal: Stank voor dank, of Wie goed doet, niet altijd goed ontmoet:
Vos Reinaert
De oorsprong van de verhalen rond de vos Reinaert ligt in korte verhalen uit Frankrijk: Li Plaid en de Roman de Renard. Er zijn in Europa veel verschillende bewerkingen van dit verhaal bekend: Reineke Fuchs, Reintje de Vos (o.a. Disney) en vele andere. Alle verhalen zijn gebaseerd op Reinaert. Het Nederlandse gedicht Van den Vos Reinaerde is een sterker verhaal dan het originele, omdat de dieren nog dierlijk trekken hebben. Ook de compositie is sterker; het is geen moraliserend werk. Aan het eind mag de lezer/toehoorder zelf de conclusie trekken.
- reader blz 14 2e kolom
- 'Ha, ha, God dank!' riep Martinet
- 'Ik heb mijn valstrik goed gezet.
- De dief is ernu in gelopen!
- We zullen hem die haan verkopen!'
- Hij stak een strootje in het vuur
- om licht te maken en natuur-
- lijk wekte hij direct zijn vader,
- moeder, broers en zus. 'De dader
- is gepakt!'riep Martinet.
- Iedereen sprong vlug uit bed
- en wou meteen participeren.
- De pastoor wou ook presteren
- en kwam uit bed, volledig naakt,
- zoals God hem had gemaakt.
- Terwijl zijn zoon al in de schuur
- was, liep hij haastig naar het vuur
- en greep de spinstok van vrouw.
- Julocke van haar kant stak gauw
- éen van de offerkaarsen aan.
- De pastoor kwam naast Tybeert staan
- en sloeg hem met Julockes spinstok
- ongenadig op zijn kop,
- terwijl hij nota bene zonder gêne
- poedelnaakt stond op de scène!
- Tybeert incasseerde slag
- na slag, terwijl hij weerloos lag.
- Niemand spaarde hem, wel neen!
- Martinet wierp met een steen
- zijn linkeroog uit. De pastoor, die
- bloot stond in zijn volle glorie,
- hief voor een enorme slag
- zijn arm. Toen Tybeert zag
- dat hij bijna was uitgeteld
- vermande hij zich als een held
- en zette de pastoor te schande!
- In de aanslag sprong hij in de reet
- van de pastoor en beet
- zich vast in 't klokkenspel,
- dat wordt gebruikt bij 't liefdesspel.
- Een dingetje viel op de de vloer...
- Julocke, diep geschrokken, zwoer
- bij de ziel van haar papa
- dat zij onmiddellijk bijna
- haar hele jaarinkomen
- veil had, als zij kon bekomen
- dat dit schandelijk malheur
- nooit ofte nimmer was gebeurd!
- 'Verduiveld, jongen! Martinet,
- waarom heb jij die strik gezet?
- Zie uw vaders ingewanden!
- wat een affront en wat een schande!
- Al herstelt zich die kwetsuur,
- hij zal geen passie en geen vuur
- meer hebben in de liefde. Ach!
De reis van sente Brandaen
Brandaen is een priester die 9 jaar over de wereld zwerft en Gods grootheid prijst.
- Navigatio Sancti Brandani Abbatis(9e-10e eeuw) metafoor voor de spirituele reis van monniken.
- Duikt in ca. 1150 op in het Rijnland in de volkstaal
- Spreekt met ontzag voor Gods schepping
- Geeft zonders hoop op genade (ontwikkeling van het vagevuur)
- Het vagevuur ontstaat en leert de mogelijkheid tot zuivering van de ziel door boet in de vlammen. God en het geloof worden menselijker.
- Brandaen ontdekt dit, geeft hier uiting aan. Het is een stichtelijk theocentrisch verhaal
- -Hoert! Hier
- moghedi leren
- Van den
- goeden Gods
- wijse-
- Hoe dat twee
- paradijse
- Boven der
- eerden waren.
- Doe las hi
- voert te waren,
- Van vele
- wonders
- datmer in vant
- Ende menich
- groet eylant.
- Oec las de
- wijse heere,
- Hoe dat eene
- weerelet weer
- Hier onder
- dese eerde,
- Ende alst hier
- dach werde,
- Dat daer dan
- nacht zye.
- Hi las dat
- hemele waren
- drie.
- Van visschen
- hi ghescreven
- vant
- Hoe dat een
- wout ende een
- lant
- Ghewassen
- stont up zine
- zwaerde.
- Dat wederseidi
- aerde
- Om datso
- onghelovich
- was.
- Oec las hi hoe
- dat Judas
- Gheniette
- Gods
- ontfaermichede
- Ende hi
- ghenade
- hadde mede
- Alle sondaghes
- nachte.
- Hi en wilde no
- hi en mocht
- Dies emmer
- niet gheloven,
- Hi en saecht
- met zinen
- oghen.
- Van toerne
- verberrendi
- den bouc
- Ende gaf den
- scrivere eenen
- vlouc.
- dat becochti
- zint wel diere!
Sint Servaes legende - Henric van Veldeke
De legende van Sint Servaes is ca 1170 ontstaan. Het is een hagiografie: Via Sancti Servati - over het leven en de wonderen van Sint Servaes.
- Doen coninck Karle ende sijne man
- den seghe dae alsoe ghewan
- - daer hem God dede ghenade -
- doen waert hij des te rade
- dat hij sijne boden sande
- in Vranckrijke tot sijnen lande.
- Doe hem God loest uuter noet
- den busscoppen hijt ontboet
- clercken ende gheleerden,
- abden ende bekeerden.
- Met goeden trouwen hij dat dede
- end bat hon mit soeter bede,
- den heren van Vranckrike,
- ende ontboet hon vriendelike
- wie dat hem erganghen was,
- datten Gode ende Sinte Servaes
- uuter sorghen verloeste
- ende ghenadeliken trooste.
- Hij ontboet hon sijne holde
- op dat hon God gheven wolde
- ter zielen dat ewich liecht,
- dat sij voeren te Triecht
- ende Sinte Servaes den werden
- verhieuen uuter eerden
- ende hoechden ende eerden
- want hoem die eer wale betam
- ende hij hem te hulpen quam
- doen hoem des noet was;
- want hem der goede Sinte Servaes
- uuter sorghen verloeste
- wijseliken hijt bedachte.
- Dat Karle gheboden hadde soe
- des waren die keersten voele vroe.
Om welke koning Karel het hier gaat weten we niet, het verhaal lijkt een epische concentratie, verhalen van verschillende personen die bij elkaar zijn gevoegd.
Tristan en Isolde
Het verhaal is ontstaan rond 1200. Het heeft kenmerken van de Keltische legenden. Het voorbeeld is een mengvorm van verhalen van verschillende schrijvers die over Tristan en Isolde schreven:
- Gottfried van Stassburg
- Thomas van Bretagne
- Beroul
- Joseph Bédier
- Wagner 1865
[...] Hij voerde hun geliefde lichamen mee naar Tintagel. Bij een kapel, links en rechts van de absis, liet hij ze begraven. Maar in de nacht steeg uit het graf van Tristan een groene doornstruik op, met rijk gebladerte, met sterke takken en geurende bloemen, die zich boog over het dak van de kapel en nederdaalde in het graf van Isolde. De mannen uit het land sneden de doornstruik af; de volgende morgen groeit hij weer op, even groen, even bloeiend, even sterk, en weer dringt hij door tot in het graf van Isolde. Tot dire toe beproefden ze hem te vernietigen; het was te vergeefs. Eindelijk meldden ze het wonder aan koning Marc; de koning verbood voortaan de doornstruik af te snijden. [...]
Voetnoot hierbij; de struik wordt 3x afgesneden, dit is het heilige getal 3, de struik staat symbool voor eeuwige liefde.