Verslag 5e hoorcollege 1500-1650 - Kunst 1
Inleiding
Wat betreft de kunst staat de 16e eeuw (de Hoogrenaissance en het Maniërisme) vooral in het teken van de grote kunstenaars in Italië: Da Vinci, Michelangelo, Rafaël, etc. Toch is in deze eeuw op veel meer gebieden kunst te ontdekken.
Ontdekkingen
Door de ontdekkingsreizen en de grote aandacht voor de klassieke oudheid, de veranderende visie op de natuur gaan vorsten en vermogende burgers zich richten op het verzamelen van kunstnijverheid en
allerhande curiosa en mirabilia (wonderzaken) uit de natuur. De aandacht verschuift van het zich richten op het hogere en het heil in het hiernamaals naar de wonderen die de natuur te bieden heeft.
allerhande curiosa en mirabilia (wonderzaken) uit de natuur. De aandacht verschuift van het zich richten op het hogere en het heil in het hiernamaals naar de wonderen die de natuur te bieden heeft.
Overal in Europa ontstaan aan vorstenhoven grote verzamelingen van allerlei voorwerpen, waarmee de gastheren hun gasten versteld doen staan. Veel van deze verzamelingen zijn in later eeuwen opgesplitst, verkocht en als cultuuruiting verloren gegaan. Slechts enkele kunst- en curiosaverzamelingen zijn intact gebleven.
 |
| Gustave Wilhelm Kraus Gezicht op Innsbruck 1e helft 19e eeuw, litho bron: Wikipedia Commons |
 |
| Schoß Ambras, Innsbruck bron: Mountain Publicity |
 |
| Schloß Ambras bron: Pharosreizen |
 |
| Schoß Ambras in de 16e eeuw bron: Wikipedia Commons |
Ferdinand II van Tirol
 |
| Francesco Trezio Portret van Ferdinand II van Tirol 2e helft 16e eeuw bron: Kunsthistorische Museum Wien |
 |
| Anoniem Portret van Philippine Welzer, 1557 bron: Kunsthistorisches Museum Wien |
Hij was in het geheim getrouwd met Philippine Welzer, een koopmansdochter uit Augsburg. De kinderen uit dit huwelijk werden uitgesloten van de troonsopvolging van het huis Habsburg.
Binnenplaats van Schloß Ambras
 |
| Binnenplaats Schloß Ambras bron: Wikipedia Commons |
Deze wijze van schilderen komt over uit Italië en wordt sgrafitto genoemd: een lijntekening in nog natte mortel en ingekleurd als een fresco, maar met gelijkmatig kleurgebruik. In de tekening wordt perspektief door schaduwwerking gesuggereerd.
Spaanse Zaal
 |
| Spaanse Zaal, Schloß Ambras, Innsbruck bron: Austria.info |
Deze zaal dateert uit de 19e eeuw. Waarom dit de Spaanse Zaal heet is onbekend. Langs de muren zijn de landsheren van Tirol afgebeeld van rond 1570. De zaal symboliseert de achtergrond van de kasteelheer en bevestigt zijn afkomst. De zaal is bedoeld voor ontvangsten en feesten.
Wapenkamer
 |
| Wapenkamer Schloß Ambras, Innsbruck bron: Schloss Ambras - Wapenkamer |
Vorsten verzamelen ook in deze periode nog altijd wapens en harnassen. Niet meer om er mee ten strijde te trekken, maar als pronkstokken.
Ook in Schloß Ambras vinden we een grote collectie kunstig bewerkte pronkharnassen en -zwaarden.
Wunderkammer in Schloß Ambras
Ferdinand was nieuwsgierig naar de schepping. Hij wilde alles wat op aarde te vinden was onderzoeken: mensen, dieren, planten, gesteente, mineralen. De wunderkammer bevat talrijk zeer wonderlijke voorwerpen.
Koralenkabinet met kruisiging
 |
| Koraalkabinet Schloß Ambras, Innsbruck bron: Wikipedia Commons |
 |
| Koraalkabinet met crucifix bron: Wikipedia Commons |
De wonderen van de zee, waaronder koralen waren geliefde verzamelobjecten. Het waren wonderzaken: dingen waarover de gasten van de kasteelheer zich konden verwonderen (mirabilia).
In het kabinetje op de voorgrond is een verzameling koraal samengevoegd. Natuur en kunst komen in dit soort voorwerpen samen.
In het kabinet staat op een soort koralenberg een crucifix.
Dit soort verzamelingen was vooral een bevestiging van de interesse die de verzamelaar (in dit geval Ferdinand) had voor de schepping en de natuur. Je kunt nog niet spreken van een museum, dat soort publieke verzamelingen komt pas in de 19e eeuw op. In de 16e eeuw wordt van alles en nog wat verzameld: kunst, natuur en curiosa.
Bokaal van rhinoceroshoorn
 |
| Bokaal van rhinoceroshoorn met verguld deksel bron: Schloß Ambras |
Door de ontdekkingen en reizen naar verre streken kwam men ook in aanraking met dieren die in Europa onbekend waren. Hoorns van rhinocerossen en slagtanden vonden hun weg naar kunstnijverheidsateliers.
De bokaal die zich in Schloß Ambras bevindt is de oudste bokaal van rhinoceroshoorn in deze vorm. De hoorn is bewerkt tot drinkbeker en gevat in een zilveren zetting die later is verguld. Het deksel is rijk versierd met dier- en plantenfiguren. De knop is een vergulde leeuw.
Deze bokaal wordt al genoemd op een inventarislijst van het slot in de 16e eeuw.
Kan van parelmoer
 |
| bron: Schloss Ambras - Wunderkammer |
De maker is onbekend, maar de kan is gedateerd rond 1600.
Kunstkastje eind 16e eeuw
 |
| Kunstkastje in situ bron: Themepark Radio |
 |
| Kunstkastje Schloß Ambras bron: Schloss Ambras - Wunderkammer |
Dit is een klein kasteeltje van albast, marmer en koper. Het is gemaakt in Augsburg. In de 16e eeuw voor het uitbreken van de Dertigjarige oorlog was dit een belangrijk centrum voor kunstnijverheid. Het kastje heeft vier torentjes op de hoeken en renaissance nisjes waarin beeldjes zijn geplaatst. In een van de torentjes bevindt zich een sleutelgat, waarmee de torentjes kunnen worden opengedraaid. In het kastje worden dan 6 x 28 laatjes zichtbaar waarin hele kleine voorwerpjes opgeborgen kunnen worden.
Ook van dit kunstnijverheidsobject is de maker onbekend.
Muntkastje
 |
| Anoniem Muntkastje 2e helft 16e eeuw bron: Schloss Ambras - Wunderkammer |
Op het kastje staat een antieke figuur. De munten op het kastje zijn afgietsels met beeldenaar van verschillende Romeinse keizers. Dit kastje werd gebruikt om verschillende soorten muntjes in kleine vakjes op te bergen.
Altaartjes
 |
| Sebald Bocksdorfer St. Joris altaar ca. 1515 Schloß Ambras bron: Wikipedia Commons |
Ook kleine altaartjes die speciaal voor de opdrachtgever werden vervaardigd waren dankbare verzamelobjecten. De bezitter ervan - in dit geval de kasteelheer van Schloß Ambras - kon er ook een praktisch gebruik van maken voor zijn gebeden.
Bazel
Hans Holbein de Jongere
 |
| Hans Holbein de Jongere Johan Froben ca 1520-26 (kopie) Kunstmuseum Bazel bron: Wikipedia Commons |
De universiteitsstad Bazel had in de 16e eeuw heel veel drukkers. Er werden niet alleen boeken gedrukt, maar ook pamfletten. Erasmus heeft een aantal jaren voor zijn dood in Bazel gewoond. Hij was onder andere bevriend met de drukker Johann Froben waar de meeste van zijn boeken dan ook zijn gedrukt.
Het portret hiernaast van Johann Froben is geschilderd door een plaatselijke nog onbekende schilder: Hans Holbein.
 |
| Hans Holbein de Jongere Portret van Erasmus 1523 Kunstmuseum Bazel bron: Web Gallery of Art |
De verzameling van Bonifacius Amerbach
 |
| Hans Holbein de Jongere Bonifatius Amerbach 1519 Kunstmuseum Bazel bron: Web Gallery of Art |
De verzameling van Amerbach is bij elkaar gebleven, omdat zijn zoon deze overdroeg aan de universiteit van Bazel. De verzameling is thans te zien in het Historisches Museum.
Erasmus heeft zijn drinkbeker, die hij altijd bij zich had, aan Amerbach nagelaten, samen met nog een aantal andere objecten. Deze heeft voor de bezittingen van Erasmus een speciale kist laten maken : de Erasmus kist.
 |
| Jakob Steiner (?) Erasmus kist Historisches Museum Bazel bron: Wikipedia Commons |
 |
| Anoniem Drinkbeker van Erasmus ca. 1500 Historisches Museum Bazel bron: Wikipedia Commons |
Globe bokaal
 |
| Jakob Stampfer Globe bokaal bron: Historisches Museum Basel |
Dat men nieuwsgierig was naar de aarde en het heelal blijkt ook uit deze globe bokaal, eveneens uit de verzameling van Bonifatius Amerbach. Het is een afbeelding van de draaibare wereldbol, met op de voet een eeuwigdurende kalender. Bovenop staat een armilarium, een hemelbol van metalen ringen die de belangrijkste cirkels in de hemel voorstellen. Het bovenste deel van de globe worden verwijderd, waarna het onderste deel als wijnbokaal kan dienen.
1555 hatte Bonifacius Amerbach dieses kapitale Stück von seinem Freund, dem Konstanzer Bürgermeister Thomas Blarer, erworben. Die umständliche Verwendung als Trinkpokal liess er sich durch eine schriftliche Erläuterung und durch einen Goldschmied erklären. Ein Gast von Amerbachs Sohn Basilius hat 1579 den Gebrauch der beiden Globushälften als Trinkgefäss gar in einer Schilderung überliefert. Ob diese Verwendung von seinem Hersteller, dem Zürcher Goldschmied Jakob Stampfer (1505/1506–1579), ursprünglich schon vorgesehen war, ist nicht sicher. Tatsächlich scheint der wissenschaftliche Charakter dieses Gerätes zu dominieren. Ein runder Fuss mit graviertem immerwährendem Kalender und ein balusterförmiger Schaft tragen die aus zwei Hälften bestehende drehbare Erdkugel. Sie wird vom Äquatorring mit kalendarischen Gravuren und dem graduierten Meridianreif umfasst. Auf der Nordpolkappe sitzt eine kleine Armillarsphäre. Von besonderem Interesse ist die kartografische Darstellung der Erdoberfläche: Das Festland ist vergoldet, die silbernen Ozeane sind mit Seeungeheuern bevölkert; Inschriftgravuren bilden die Erläuterungen. (bron: Historisches Museum Basel)
De Ambassadeurs
 |
| Hans Holbein de Jongere De Ambassadeurs 1533 National Gallery of Art bron: Web Gallery of Art |
In 1533 schilderde hij het beroemde schilderij De Ambassadeurs, een bijzonder staaltje van zijn kunnen als schilder, gelet op de uitstekende manieren om verschillende stofkenmerken uit te beelden. Het schilderij toont twee Fransen: Jean de Dinteville, de Franse ambassadeur in Londen en Georges de Selve, bisschop van Lavau, en ambassadeur voor de katholieke kerk in Londen. Beiden staan voor een tafel met twee verdiepingen. De bovenste plank is bedekt met een kleed, dat lijkt op de patronen van een oosters kleed. Op de bovenste plank zijn verschillende voorwerpen afgebeeld die te maken hebben met de astronomie.
Op de voorgrond is een schedel afgebeeld in anamorfisch perpektief. Dit houdt in dat alleen onder een bepaalde hoek de schedel natuurgetrouw te zien is. Men gaat er vanuit dat het schilderij mogelijk langs de muur van een trap hing, zodat de toeschouwer die de trap opliep de schedel in het juiste perspektief zag. Het schilderen van schedel was in de 16e eeuw gebruikelijk om de toeschouwer te herinneren aan de sterfelijkheid van de mens: het memento mori, maar kan ook een verwijzing naar carpe diem: pluk de dag, het leven is eindig geniet ervan. De mythe gaat rond dat de schedel een mogelijke verwijzing is naar de schilder: een schedel is een hol been: Holbein, maar daarvoor is geen zekerheid.
De laatste lijkt in dit schilderij bijzonder aannemelijk. De twee personage zijn op hun paasbest gekleed en zien er welvarend uit. Ze zijn geïnteresseerd in de nieuwe wetenschap, gezien het grote aantal voorwerpen die op de tafel verzameld zijn. Het is niet ondenkbaar dat de verzameling aan een van hen toebehoord.
 |
| Detail: De Ambassadeurs bron: Google Art Project |
 |
| Details van de Ambassadeurs bron: Web Gallery of Art |
Tribuna degli Uffizi
Het Uffizi was het woon- en werkpaleis van de De Medici. Dat het Uffizi ook het woonpaleis was is goed te zien aan het ontwerp van de kunstkamer: de tribuna. Het ontwerp voor deze ruimte is van Bernardo Buontalenti. Voor de bouw en inrichting zijn exquise materialen gebruikt.
 |
| bron: Turismo in Toscana |
De vloer is ingelegd volgens het principe van pietra dura: het gebruik van verschillende gesteenten om de aarde te verbeelden. De lambrisering toont in goudleer allerlei zeewezens en symboliseert het element water. De rood beklede muren zijn het symbool voor het element vuur en in de tribune zien we het element lucht terug. De koepel is bekleed met een schelpachtig verguld patroon met een rood parelmoeren onderlaag. Deze verwerking van de vier oerelementen die ook in de klassieke oudheid bekend waren laat zien dat De Medici typische renaissance mensen waren.
Heel knap is de belichting van de tentoongestelde objecten. Het licht valt uit de venster van de tamboer van de koepel en vanaf de venster in de tribune van boven.
Voor de nis tegenover de ingang staat de beroemde Medici Venus uit de 17e eeuw. In de nis achter het beeld staat ook weer een kabinet waarin allerlei kleinere objecten kunnen worden bewaard.
Benvento Cellini was een Florentijnse goudsmid en beeldhouwer die grote bekendheid verwierf in Europa. Hendrik de Keyzer is bij hem in opleiding geweest. |
| De Medici Venus met in de nis een kunstkabinet bron: Uffizi Florence |
Salieri
 |
| Benvenuto Cellini Salieri (zoutvat) 1540-43 bron: Kunstkammer Wien |
Guiseppe Arcimboldo (ca. 1527-1593)
Guiseppe Arcimboldo was een Italiaanse kunstschilder die hoofdzakelijk in Praag heeft gewerkt aan het hof van de Habsburger. Hij begon als hofschilder onder keizer Ferdinand I, maar ook diens opvolger waren zeer gecharmeerd van zijn talent.
Tegenwoordig wordt Arcimboldo gezien als de uitvinder van het zogenaamde compositieportret. Hij beeldde personen uit samengesteld uit elementen uit de natuur. Zijn stijl valt onder het Maniërisme.
 |
| Guiseppe Arcimboldo Zomer 1563 Kunsthistorisches Museum Wenen bron: Wikipedia Commons |
 |
| Guiseppe Arcimboldo Herfst National Gallery of Art Washington bron: Pinterest |
 |
| Giuseppe Arcimboldo Aarde ca 1566-70 Particuliere Collectie bron: Wikipedia Commons - Private Collection |
 |
| Giuseppe Arcimboldo Water 1566 Kunsthistorisches Museum Wenen bron: Web Gallery of Art |
Roelant Savery (1576-1639)
Ook Savery werkte als schilder aan het Habsburgse hof in Praag. Vooral keizer Rudolf II trok een groot aantal wetenschappers en kunstenaars aan om aan zijn hof te werken, o.a. Tycho Brahe en Johannes Kepler.
 |
| Roelant Savery Het Paradijs 1618 Narodni Galerie Praag bron: Web Gallery of Art |
 |
| Roelant Savery Landschap met vogels 1628 Kunsthistorisches Museum Wenen bron: Web Gallery of Art |
Praag bezat een grote dierentuin met heel veel exotische dieren. Roelant Savery schilderde in zijn Paradijs uit 1618 alle mogelijke dieren die hij naar alle waarschijnlijkheid in de Praagse dierentuin had gezien. Zo zien we dat de aardse nieuwsgierigheid toch nog een bijbels tafereel als onderwerp heeft.
Na zijn Praagse periode keerde hij naar de Republiek terug en werkte tot zijn dood in Utrecht. Veel van zijn werken zijn in Oostenrijk en Tsjechië te bezichtigen, maar ook in het Centraal Museum in Utrecht zijn werken van Savery te zien.
Philipp Hainhofer (1578-1647)
 |
| Philipp Hainhofer Kunstkabinet gemaakt in Augsburg 1627-30 bron: Rijksmuseum |
Philipp Hainhofer is de bedenker van een aantal kunstkabinetten waarvan er zich één in het Rijksmuseum bevindt. Hainhofer maakte het ontwerp en zocht verschillende ambachtlieden bij elkaar om de kabinetjes samen te stellen. Aan alle zijden bevinden zich deurtjes en laatjes. Dit soort ingewikkelde constructies waren uitsluitend gemaakt in opdracht van vorstenhuizen. De laatjes en kastjes dienen om kleine exclusieve voorwerpjes in op te bergen. Het exemplaar in het Rijksmuseum is een echte Hainhofer. De inhoud van het kunstkabinetje is verloren gegaan. De voorwerpjes waren immers gemakkelijk te verhandelen en geval van nood of geldgebrek. Alleen het schaakbord en de schaakstukjes zijn nog aanwezig.
 |
| Philipp Hainhofer Kunstkabinet - geopend bron: Rijksmuseum Amsterdam |
Het maken van dergelijke pronkstukken was een specialiteit van ambachtslieden in Augsburg. De kastjes zijn een uiting van de kunst van de mens en de natuur.
In het Getty Museum bevindt zich nog een ander exemplaar, dat ook van Hainhofer is.
Hieronder staat een link naar de interactieve video die het Getty Museum online heeft gezet.
Het inladen kost wat tijd, maar het resultaat is het wachten meer dan waard. Je kunt de afbeelding roteren en het kastje en de structuur aan alle zijden bekijken.
 |
| Kunstkabinet Antwerpen ca.1630-50 bron: Wikipedia Commons |
Ook van de Antwerpse kabinetjes heeft het Rijksmuseum een exemplaar.
We zien schilderingen die het verhaal van de schepping vertellen. De middelste deurtjes bevatten een spiegelkabinet waarin met behulp van spiegeltjes een ruimtelijk perspektief werd gesuggereerd.
Schilderkunst
 |
| Joachim Patinir Rust op de vlucht naar Egypte ca 1520 Gemäldegalerie Berlijn bron: Wikipedia Commons |
Ook de schilderkunst richt zich meer op de omringende wereld. We zien een nieuw genre ontstaan: het wereldlandschap. Soms wordt het landschap nog gekoppeld aan een verhaal uit de Bijbel, zoals in het schilderij van Joachim Patinir: Rust op de vlucht naar Egypte. We zien op de voorgrond een Maria zitten met het Kind. Links komt Jozef met een ezel. Rechts zien we een dorp, waar de kindermoord zich afspeelt en net achter de boom schildert Patinir de legende van het wonderbare korenveld.
 |
| Pieter Brueghel de Oudere Jagers in de sneeuw 1565 Kunsthistorisches Museum Wenen bron: Wikipedia Commons |
De Reformatie
De Hooiwagen
 |
| Jeroen Bosch De Hooiwagen ca 1515 Prado Madrid bron: Wikimedia Commons |
Jeroen Bosch schilderde dit drieluik kort voor zijn dood. Hij kan worden gezien als de 'uitvinder' van het genre hooiwagen, aangezien veel schilders na hem de hooiwagen als thema hebben genomen om de graaicultuur van de mensheid te symboliseren.
Hooi wordt in het schilderij van Bosch gezien als een begerenwaardig bezit, maar hooi is gedroogd gras, het is vergankelijk en uiteindelijk is het niets waard. Het hooi symboliseert het streven van de mensheid naar bezit, naar materiële zaken. Men verrijkt zich gedurende zijn leven, zonder acht te slaan op het spirituele.
Niet alleen het gewone volk maakt zich schuldig aan zonden. Achter de hooiwagen rijden, rijkelijke uitgedost, de keizer, de paus en de hertog van Bourgondië.
Bovenop de hooiwagen lijkt men liederen te zingen, maar dat is schijn. Naast de musicerende groep staat een duivel en erachter zien we koppel dat staat te minnekozen. Een engel kijkt als enige naar boven naar Christus die op de mensheid neerkijkt. Hij lijkt een wanhopig gebaar te maken, maar het kan ook een zegenend gebaar zijn.
In het linker zijpaneel staan de verhalen uit Genesis over de schepping: We zien de schepping van Adam en Eva, de Zondeval en de Verjaging uit het Paradijs. Bovenin troon God in de hemel, maar uit de wolken vallen de opstandige engelen naar beneden. Zij veranderen in de duivels die mensen verleiden tot verkeerde zaken.
Het rechter paneel is de "Hel van Bosch". Dit is het eindstation waartoe de zonden van de mensheid zullen leiden. In vlammend rood heeft Bosch het hellevuur geschilderd. De zondaars worden door duivels en gedrochten de krochten van de hel geleid.
 |
| Dichtgeklapte zijluiken van de Hooiwagen bron: Wikimedia Commons |
Op de dichtgeklapte luiken staat een eenzame pelgrim/marskramer die zich met een stok een agressieve hond (de duivel) van het lijf tracht te houden. Op de achtergrond vinden ook allerlei ondeugden plaats: er staat een galg, een man wordt aan een boom gebonden en berooft van zijn spullen en een boerenechtpaar danst op de klanken van een doedelzak speler. Aan de boom hangt een klein kruisbeeld in een houten kapelletje, toch heeft de mensheid zijn spirituele verplichtingen vergeten. De buitenpanelen staan symbool voor de wereld zoals hij niet behoort te zijn.
 |
| Jeroen Bosch De Marskramer/pelgrim bron: Wikipedia Commons |
Deze afbeelding lijkt op het achthoekige paneel uit het museum Boymans-van Beuningen: De Marskramer, De Landloper, ook wel De Verloren Zoon genoemd. De laatste titel wordt kunsthistorisch gezien niet meer geaccepteerd. Ook dit schilderij is vermoedelijk oorspronkelijk bedoeld als de zijluiken van een tripliek waarvan het middendeel verloren is gegaan. De achtergrond is echter anders dan op de achterkant van de zijluiken van de Hooiwagen, maar ook hier worden allerlei ondeugden aangehaald om de zondigheid van de mensheid aan te geven: de herberg, waar men zich nogal onkuis gedraagt, een jagende uil en een eveneens een galgenveld. Beide voorstellingen kunnen een beeld geven de de pelgrimstocht die de mens door het leven moet maken en waarbij hij aan allerlei verleidingen wordt blootgesteld.
De Beeldenstorm
 |
| Anoniem - De beeldenstorm houtsnede ca 1526 bron: Wikimedia Commons |
In 1517 bevestigde de monnik Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de slotkapel in Wittenberg. Dit jaar wordt door de protestanten gezien als het begin van de Reformatie. Toch waren er in Europa al langer allerlei protesten gaande tegen de misstanden binnen de kerk van Rome. Maar niet alleen de misstanden binnen de kerk, ook maatschappelijk veranderde er veel. De vorsten trokken de macht naar zich toe ten koste van de gevestigde orde en negeerden verworven rechten en privilege. In de twintiger jaren van de 16e eeuw leidde dit in Duitsland tot de Boerenopstanden. Deze ontstonden door ontevreden boeren die zich in hun rechten beknot zagen, maar uitten zich in de bestorming van kerken en het vernielen van de heiligenbeelden. Volgens Luther was het aanbidden van beelden in strijd met het Woord van God en het juiste geloof. Veel Laatmiddeleeuwse kerken werden door deze beeldenstormer geschonden.
 |
| Interieur St.Nicolaikirche in Kalkar bron: Baukunst Nordrhein-Westphalen |
Voor een aardig artikel zie:
Die Zeit - Das Wunder von Kalkar
Lucas Cranach de Oudere (1472-1553)
 |
| Lucas Cranach de O Maarten Luther bron: Wikimedia |
 |
| Lucas Cranach de O Albrecht von Brandenburg bron: Wikimedia |
Lucas Cranach de Oudere was in wezen de propagandist voor de Reformatie en Maarten Luther. Hij werkte niet alleen voor Frederik de Wijze, de beschermheer van Luther, maar ook voor de Habsburgse keizer. Ook al heeft hij sympathie voor de ideeën van Luther, kiest hij niet de zijde van de protestanten. Zijn portretten tonen zowel Maarten Luther, als diens grootste tegenstander de aartsbisschop van Maagdenburg, Albrecht van Brandenburg.
Cranachaltaar
 |
| Stadtkirch St.Mariën Wittenberg bron: Wittenberg.de |
Voor de Stadtkirche St.Mariën in Wittenberg schilderde Cranach een triptiek dat de leer van Luther tot uitdrukking bracht. De St.Mariënkirche is niet de kerk waar Luther zijn 95 stellingen kenbaar maakte. Overigens was de manier die Luther gebruikte niet ongebruikelijk onder theologen en studenten. Het was een manier om te discussiëren over theologische zaken.
 |
| Cranachaltaar St. Mariënkirche Wittenberg bron: Wikimedia Commons |
Cranachaltar 1540-47
Stadtkirche Wittenberg
In het triptiek staan de drie sacramenten van de Lutherse leer uitgebeeld: de doop(links), het laatste avondmaal(middenpaneel) en de biecht(rechter zijluik)
Vooral in het middenpaneel zien we de protestantse visie verbeeld. De personen rond de avondmaalstafel zijn burger uit Wittenberg. Het avondmaal is voortaan een viering voor alle burger, niet alleen voor de priester bij het altaar. De beker wijn wordt aan iedereen gegeven.
 |
| Predella Cranachaltaar St.Mariënkirch Wittenberg bron: Monumente Online |
 |
| Albrecht Dürer Christus aan het kruis Detail uit de Zeven Smarten van Maria ca. 1495 Gemäldegalerie Alte Meister Dresden bron: Wikimedia |
 |
| Lucas Cranach de Oude Klacht onder het Kruis, 1503 Altepinakothek, München bron: Wikimedia |
In de St.Peter und Paulkirche in Weimar hangt een ander drieluik van Lucas Cranach: Christus aan het kruis.
 |
| Lucas Cranach de Oude De gekruisigde Christus Drieluik in St.Peter und Paul Weimar |
De volgelingen van Christus onder het kruis doen hetzelfde. Ook zij kijken omhoog naar hun verlosser. We herkennen Johannes de Doper, Lucas Cranach de Oudere en Maarten Luther.
Cranach begon aan dit schilderij kort voor zijn dood. Zijn zoon Lucas Cranach de Jongere heeft het voltooid. Het bloed van Christus wond spuit op het hoofd van zijn vader.
Vader en zoon hebben hier gezocht naar een weergave van de nieuwe visie op de theologie.
 |
| Albrecht Dürer De 'Vier Apostelen" Alte Pinakothek Müchen bron: Pinakothek München |
De Ambassadeurs - onderste plank
Op de onderste plank in het schilderij van Hans Holbein zien we een wereldbol, Kaufmans Rechnung (boek voor handelsrekenboek 1527), een winkelhaak, een luit met een gesprongen snaar, een paar fluiten en Johannes Walthers Geistlich Gesangbuch - Wittenberg 1524 opengeslagen op 'Veni sancte Spiritus', op de rechterpagina staan de tien geboden.
 |
| Hans Holbein de Jongere Detail van De Ambassadeurs onderste plank bron: Wikimedia Commons |
De instrumenten hebben een bepaalde opstelling. De cilindrische zonnewijzer op de bovenste plank staat op 11 april 1533 tussen 3 en 4 's middags. Op dat moment zou het 1500 jaar geleden zijn dat Christus stierf.
 |
| Kijkhoek 27° tussen de schedel en de crucifix linksboven bron: Mark Meynell Wordpress |
Een uitgebreide uitleg van dit schilderij, zowel tekstueel als visueel is te vinden op
Holbein's The Ambassadors and Renaissance Ideas of Knowledge:
Maerten de Vos
In de Nederlanden was de beeldenstorm pas veertig jaar later in 1566. Antwerpen was een vrije stad met protestantse ideeën, maar ook met een katholiek bevolkingsdeel. Vooral de Antwerpse elite was vrijzinnig en liberaal, zoals hoofdzakelijk veel rijke 16e eeuwse Antwerpernaren.
 |
| Maerten de Vos Mozes en de wetstafelen te midden van de Israëlieten 1574-75 Catharijneconvent Utrecht bron: Catherijne Convent |
Dit schilderij is een opdracht van Peter Panhuys. Hij was een van de leden van het "Huis der Liefde", een gezelschap van Antwerpse kooplieden die bij elkaar kwamen om samen te debatteren over onderwerpen met meer geestelijke diepgang en over vernieuwing. De leden van het "Huis der Liefde" wilden een nieuwe kerk opbouwen gebaseerd op de Tien Geboden.
Op het schilderij wordt Mozes afgebeeld met de Tafelen der Wet. Hij presenteert de Tien Geboden omringt door wat lijkt een groep Joden, maar Maerten de Vos schilderde de Antwerpse elite. Het schilderij symboliseert vooral wat de mens verbindt en stimuleert.
Pieter Brueghel de Oudere
 |
| Pieter Brueghel de Oudere Toren van Babel 1563 Kunsthistorische Museum Wenen bron: Wikipedia Commons |
De chaotische tijd van de 16e eeuw werd door Pieter Brueghel verbeeld met het schilderij De Toren van Babel. Er is een heel bouwwerk (de kerk), maar langzaam stort het in omdat de mensen elkaar niet meer willen begrijpen
 |
| Pieter Brueghel Kindermoord te Bethlehem (kopie PB de Jongere) Kunsthistorisches Museum Wenen bron: Kunstblik Wordpress |
 |
| Pieter Brueghel Kindermoord te Bethlehem 1565-67 Het plunderen van het dorp (sinds begin 17e eeuw) Royal Collection Windsor Castle bron: Wikimedia Commons |
Goudse Glazen in de St.Jan in Gouda
 |
| Goudse Glazen in de St. Jan bron: Wikimedia Commons |
Het Koningsraam
 |
| Dirk Crabeth Het Koningsraam 1557 St. Jan Gouda bron: Wikipedia Commons |
Bovengedeelte: Inwijding van de tempel door Salomo. De knielende Salomo in gebed voor het altaar, tijdens de inwijding van de tempel, en het goddelijk antwoord (in het Latijn) te midden van het vuur: "Ik heb uw gebed gehoord en indien gij voor Mijn aangezicht zult gewandeld hebben, gelijk uw vader gewandeld heeft, zo zal Ik de troon uws rijks voor eeuwig stellen". Helemaal bovenin is de oorspronkelijke afbeelding van God vervangen door de letters JHWH.Middengedeelte: Het Laatste Avondmaal. De jongste apostel, Johannes, zit bij Jesus op schoot. Van Judas is alleen zijn rug te zien. Met een geldbuidel op zijn rug verlaat hij de ruimte, hij heeft zijn gezicht verloren.Onderste helft van het raam: In een stralenkrans, het beeld van Christus met links Philippus, naamheilige van de schenker, vragende: "Heer, toon ons de Vader, en het is ons genoeg". En het antwoord van Jezus: "Philippus, die Mij ziet, ziet ook de Vader". De gever is met zijn gemalin knielend afgebeeld. (bron: Wikipedia Nederlands)
De Tempelreiniging
 |
| Dirk Crabeth De Tempelreiniging 1567 St. Jan Gouda bron: Wikipedia Commons |
Het bovengedeelte van het raam stelt voor de verdrijving van de kooplieden uit de tempel door Jezus. Op de voorgrond links een geldwisselaar, offerdieren enz. Aan de rechterzijde het wapen van de gebroeders Crabeth, met drie adelaarsklauwen. Voor het ondergedeelte zal ook wel een ontwerp zijn gemaakt, zoals gebruikelijk bij de overige 16de-eeuwse glazen, maar dit glasgedeelte werd niet geplaatst of is er weer uitgenomen, aanvankelijk werd het ondergedeelte dicht gemetseld. Dit glas bevat oranje appeltjes, die verwijzen naar Willem van Oranje, waarschijnlijk de oorpronkelijke beoogd financier van het raam. De reden hiervan kan zijn dat de Prins, om de komst van Alva te ontwijken, uitweek naar de Dillenburg. In 1657 werd door de glasschilder Daniël Tomberg het metselwerk verwijderd en op het onderglas de wapens geschilderd van de leden van de Goudse vroedschap.(bron: Wikipedia Nederlands)
Het ontzet van Samaria.
 |
| Ysaac Swanenburg Het Onzet van Samaria 1601 St. Jan Gouda bron: Wikipedia Commons |
Zevenentwintig jaar na Leidens ontzet werd dit glas geschonken. De belegering van de stad Samaria door koning Benhadad van Syrië is een evenbeeld van de Leidse situatie. Ook hier sloeg de vijand op de vlucht, in de mening dat hij door een grote legermacht werd overvallen. (bron: Wikipedia Nederlands)
De inname van Damiate
 |
| Willem Thybaut De Inneming van Damiate 1596 St. Jan Gouda bron: Wikipedia Commons |
De Egyptische havenstad Damiate werd in 1219 veroverd door de kruisvaarders, waarbij de Haarlemmers zich in het bijzonder hebben onderscheiden. Een schip vaart met volle zeilen de haven binnen en verbreekt de zware ketting waarmee de haven was afgesloten.(bron: Wikipedia Nederlands)
Het Ontzet van Leiden
 |
| Ysaac Swanenburg Het Ontzet van Leiden 1603 St. Jan Gouda bron: Wikipedia Commons |
Een springvloed met noordwesterstorm joeg het zeewater over het land tussen Delft en Leiden. Dijken en kaden werden doorgestoken, waardoor het water steeg en de vijand deed vluchten. Op het water ziet men de vele vaartuigen van de geuzen en op de voorgrond Prins Willem van Oranje met achter hem de burgemeester van Delft en andere "luyden".(bron: Wikipedia Nederlands)
De Vrijheid van Consciëntie
De Staten van Holland schonken dit raam (raam nr.1) waarin het principe van vrijheid van geweten tot uitdrukking wordt gebracht als allegorische voorstelling.De "vrijheid van het geweten" wordt symbolisch voorgesteld door een vrouw op een zegekar, getrokken door zinnebeeldige figuren van Liefde, Gerechtigheid, Eendracht, Trouw en Standvastigheid. De wagen overrijdt de "verdreven tyrannie". De figuur op de zegekar met zwaard en schild vertolkt de bescherming van het geloof. (bron: Wikipedia Commons)
Het bijzondere van de Goudse Glazen is dat restauratie mogelijk is, omdat de oorspronkelijke werktekeningen - de cartons - door het kerkbestuur werden opgevraagd en tot op de dag van vandaag zorgvuldig worden bewaard.
 |
| Cartons van De Vrijheid van Consciëntie bron: Paul Abels |
Monument voor Willem de Zwijger
 |
| Hendrik de Keyser Praalgraf voor Willem van Oranje 1613-23 Nieuwe Kerk Delft bron: Wikipedia Commons |
De beeldhouwer bracht veel allegorische personages op het graf aan, zoals de Faam der Roem en Vrijheid en Gerechtigheid.