Verslag 8e hoorcollege
Vroeg-christelijke kunst

Deze sarcofaag verwijst in het reliëf naar passages uit de bijbel, of andere christelijke symbolen. Links is een schip te zien met een zeemonster en een liggende man onder een afdakje: dit is de voorstelling van Jonas onder de wonderboom, nadat hij door het monster is uitgespuugd. Daarnaast staat een figuur met geheven handen: dit is de orante-houding; een teken van overgave aan het goddelijk; een houding die door de christenen is overgenomen, als christelijke gebedshouding. Naast de figuur in de orante-houding zit een man op een bank in een boekrol te lezen: een mogelijke wijsgeer. Naast de wijsgeer staat een jongeman in een tuniek met een schaap op zijn schouder: de goede herder, een bijnaam die de christenen Jezus hebben gegeven. Helemaal rechts een klein mensfiguurtje met een oudere man: de doop van Jezus door Johannes de Doper. Johannes heeft zijn hand op de hoofd van Jezus gelegd. Boven Jezus is een vogel te zien. De duif die uit de hemel neerdaalde.

De stijl van deze sarcofaag is klassiek. De figuren staan in contraposto-houding. De val van de kledingstukken wordt gedetailleerd weergegeven. De inhoud van het reliëf is echter duidelijk christelijk, met verwijzing naar verhalen uit het Oude Testament en uit het leven van Jezus.

In deze afbeelding staat een groot geschilderd man die met een stok of staf een put wijst. Uit de put komen een soort slangen die naar huisjes lopen met figuurtjes erin. Boven de put is de Joodse zevenarmige kandelaar geschilderd.
Dit is een afbeelding van Mozes die met zijn staf tegen de rots slaat en daaruit water laat vloeien voor de twaalf stammen van Israël (de huisjes met de figuurtjes).
De voorstelling is niet naar de werkelijkheid geschilderd. Ook hier is het verhaal belangrijker dan de manier van afbeelding. Dit soort afbeeldingen wordt “stapeling” genoemd. Om het verhaal overzichtelijker en duidelijker te maken, past de decorateur een vereenvoudiging toe en werkt hij met stilering.

Het geloof in Jezus Christus als Verlosser, Zijn terugkeer op aarde en de belofte van het eeuwige leven werd gepredikt door Jezus’ volgers Petrus en Paulus. Onder invloed van hun verkondigingen gingen de christenen ertoe over om hun doden te begraven. Het lichaam van de overledene moest in takt blijven tot aan de 2^e komst van Christus en het daarop volgende Laatste Oordeel.
In het Romeinse Rijk moesten de doden buiten de stad begraven worden. De christenen gingen hun doden ondergronds in catacomben begraven.

In Rome is in alle eeuwen steeds op elkaar gebouwd. In de ondergrond bestonden nog veel gangen en woningen: er bestond een stad onder de stad. In fig.5 is schematisch aangegeven hoe de christenen die ondergrondse gangen gingen gebruiken. De muren werden opnieuw gepleisterd en beschilderd met taferelen uit het Oude Testament en christelijke symbolen.
In de muren van de catacomben werden nissen gehakt, de zogenaamde loculi. In deze nissen werden de doden bijgezet, gewikkeld in doeken of windsels. De vochtige atmosfeer zorgde voor een snel vergaan van de stoffelijke resten.
Het is een wijdverbreide mythe, dat de vroege christenen de catacomben ook gebruiken voor hun eucharistievieringen. Een opgeknapt cubiculum zou ingericht zijn als kerkgebouw. Hiervan is tijdens onderzoekingen niets gebleken. Het lijkt ook onwaarschijnlijk, dat grote groepen mensen ondergronds samenkwamen in bedompte stinkende met fakkels verlichte ruimten. De catacomben waren bedoeld om de doden te begraven. Ze werden wel fraai gedecoreerd.

In fig. 6 is te zien dat de muren van een cubiculum (kamer van het huis ondergronds) is verdeeld in paneeltjes en dat in de vlakken decoratie en figuren zijn aangebracht. Om de ondergronds ruimten met elkaar te verbinden werden muren doorgehakt en doorgangen gemaakt.
Een catacombe, zoals in fig. 6 werd gebruikt om de leden van een familie te begraven. In het cubiculum kwamen de nabestaanden bij elkaar om de dode de laatste eer te bewijzen en soms ook voor een begrafenismaaltijd.
De catacombe heeft zijn naam gekregen door de materlaar S.Sebastiaan. De benaming 'catacombe' is ontleend aan de puzzolaan groeve dit daar ter plaatse was. Later is de betekenis uitgebreid naar de christelijke ondergrondse begraafplaatsen. De oorspronkelijk galerijen voor de extractie van puzzolaan werden hergebruikt voor het bijzetten van de doden. De muren werden voorzien van picturale wanddecoraties.

Dit zijn episoden uit het Oude Testament. In fig. 7 neemt Daniël de orante-houding aan in overgave aan Gods wil. De leeuwtjes die hem aanvallen zijn klein en lief geschilderd. Fig. 8 toont een Romeins geklede Mozes (met toga). De persoon is ouder (kijkt naar de baard). Mozes slaat met een stok tegen de muur. Hij doet iets; hij wordt voorgesteld als een soort “tovenaar”.

In de met rode en grijsgroene lijntjes getekende vlakken zien we in de cirkel in het midden een persoon met blote benen en een korte tunica. Op zijn schouders lijkt hij een dier te dragen. Hij wordt geflankeerd door twee boompjes en aan zijn voeten liggen nog twee dieren. De voorstelling heeft geleden door grondwater en algengroei.
In de boogvormige segementen zien we de belevenissen uit het leven van Jonas. Het paneeltje waarin Jonas is geschilderd terwijl het zeemonster hem verslindt, is verloren gegaan. Tussen deze paneeltjes met de vertelling. staan op de buitenste cirkel figuren in de orante-houding.

Fig.10 en 11 laten twee episoden zien van de plafondschildering in de catacombe van SS Petrus en Marcellinus. Fig.10 Hier zien we Jonas die door de bemanning van de boot overboord wordt gezet. Rechts is een grijskleurige hondachtige kop te zien, die opduikt uit het water: het zeemonster dat Jonas zal verzwelgen. Drie dagen zal Jonas in de buik van het zeemonster blijven en dan wordt hij door het monster uitgespuugd. Dat zien we in fig. 11. Het zeemonster heeft duidelijke trekjes van een soort zeeslang met een staart als een triton.

De schilderingen in de catacomben waren heel bewust uit het Oude Testament gekozen. De verhalen verwezen eigenlijk al naar het Nieuwe Testament met de verhalen rond Jezus. Centraal staat het geloof in een leven na de dood en de opstanding. We zien dit bij de verhalen van Jonas, Daniël en de drie jongelingen in de vurige oven.

Een voorbeeld van het uitdragen van het christelijke geloof met behulp van symbolen. Het anker staat voor HOOP. De vis is het symbool voor Christus en komt uit het Grieks ICHTUS wat vis betekent. Het woord ICHTUS werd door de vroege christenen gebruikt als acronym: Iēsous Christos, Theou Yios, Sōtēr en stond voor Jezus Christus, Zoon van God, Verlosser.
Het rechter symbool is een van de eerste vormen van een christogram. Het bestaat uit twee overelkaar geplaatste Griekse hoofdletter de Chi(X) en Rho(P). Dit waren de beginletter van het Griekse woord ΧΡΙΣΤΟΣ, wat staat voor Christus. Griekse schrijvers gebruikten hetzelfde symbool om een passage in een tekst te markeren. De gecombineerde Chi-Rho stonden in dat geval voor chrēston, wat “goed”betekende.

Het is niet met zekerheid te zeggen dat de persoon in fig. 13 een afbeelding is van Christus. Voor de vroege christenen bestond het gebod, dat ze geen portret van Jezus zouden maken. In een afbeelding met christelijke symboliek leek de persoon meestal op Jupiter of op de keizer.
De beeldvorming van Christus is in de loop van de Middeleeuwen ontstaan.

De vis en het brood verwijzen naar de wonderbare spijziging. Een van de wonderen die Jezus verrichtte.

De figuur is afgebeeld met een korte tuniek, de dracht van de Romeinse arbeider en handwerksman. Een herder staat voor iemand die goed voor zijn kudde zorgt. Hij is afgebeeld met een dier op zijn schouders, dieren aan zijn voeten en een waterkannetje. Jezus wordt ook gezien als een herder die voor zijn kudde zorgt.

Het Romeinse beeld van de Goede Herder hebben de christenen overgenomen. Zij zijn schatplichtig aan andere religies en beeldvorming. Het beeld bestaat al langer, maar de christenen verbonden er een nieuwe betekenis aan.

Niet alleen werden catacomben genoemd naar heiligen, maar ook naar Romeinse burgers. De catacombe van Priscilla, een rijke Romeinse dame die de catacomben onder haar huis ter beschikking stelde aan de christenen.

De Capella Greca is genoemd naar de Griekse inscriptie die er zijn gevonden. De pleisterlaag is gedecoreerd alsof de bekleding bestaan uit luxe steensoorten. Boven de steenbekleding staan figuren in orante-houding. Boven de eerste boog zijn drie figuurtjes en een zittende vrouw met een kindje te zien: de drie wijzen en maria met het kind. De achterste boog is versierd met een schildering van een groep aan een maaltijd.

Het paradijs wordt hier afgeschilderd al seen heerlijke maaltijd.
Voor de christenen is het belangrijk om in de buurt van een heilige begraven te worden. Een beetje heiligheid straalt dan op de overledene af. Heiligen nemen in het Christendom de plaats in die de goden hadden voor de Romeinen en de Grieken.

Christus is hier afgebeeld al seen jongeman zonder baard en met kort haar. Dit is het hellinistisch type van Jezus. Pas in de Middeleeuwen ontstaat het beeld van Jezus als een oudere man met een baard en lang haar. Die beeldvorming gaat de kunst beïnvloeden.

Op deze schildering is geen sprake meer van stapeling in de afbeelding. We zien Jezus (de grootste figuur in de afbeelding) en achter hem een hele massa mensen. Van de mensen achteraan zijn alleen de kruintjes zichtbaar. Dit is al meer een afbeelding naar de werkelijkheid (realistischer). Het huisje is een mausoleum. Jezus wijst ernaar met zijn staf en roept Lazarus om naar buiten te komen.

Niet alle schilderingen in de catacombe zijn van christelijke origine, of hebben een christelijke symboliek. Daarom is het belangrijk goed naar de voorstelling te kijken en trachten te begrijpen wat er wordt afgebeeld.

Op de achtermuur in het cubiculum van het Sacrament is onder de bovenste loculi een schildering aangebracht die in eerste instantie doet denken aan het Laatste Avondmaal. Het gaat hier om een schildering, waarvan geen expliciet geschreven bronnen bekend zijn. Het is daarom moeilijk om deze afbeelding te duiden. De figuren achter de tafel kunnen ook een agape (liefdesmaaltijd) houden, of het kan een afbeelding zijn van de begrafenismaaltijd.
Het paneeltje met de maaltijd wordt symmetrisch geflankeerd door schilderingen met personen in de orante-houding.

In deze schildering wordt waarschijnlijk het leven van een vrouw afgebeeld. Dat het hier gaat om een en dezelfde vrouw hebben onderzoekers afgeleid uit de gelaatstrekken die het vrouwenfiguurtje in alle drie de afbeeldingen heeft.
Links zien we de vrouw op het moment van haar huwelijk. Rechts heeft ze een kindje op schoot; ze is een jonge moeder. In het midden staat ze in de orante-houding. Mogelijk is dat een afbeelding van de vrouw toen ze was overleden.

In fig. 27 zien we een schildering van een dame met hertjes. Dit is het klassieke beeld van de godin Diana. Ze staat afgebeeld op klassieke wijze in de contraposto-houding. Omdat ook gewone Romeinen in de catacomben werden begraven ontstaat er een vermening van stijlen.

Dit is een zeer profane schildering. Dergelijke schilderingen kwamen voor in combinatie met sacrale afbeeldingen. Het kan zijn dat dit cubiculum gebruikt werd door de ambachtslieden die het maken van vaten als beroep hadden.

In de scène zijn geen christelijke invloeden aan te wijzen. Het tafereel beeldt waarschijnlijk de Elysese velden uit: de verblijfplaats van de gelukzaligen zoals de Grieken en de Romeinen zich dat voorstelden.

De is een profane schildering in een familiegraf.

In dit hypogeum zijn pilaren beschilderd en veel afbeeldingen van vogels te zien, o.a. pauwen. De pauw was een paradijselijk dier en stond symbool voor de eeuwigheid. Ook hier zijn ruimten gevonden met christelijke motieven, maar ook met verwijzingen naar Romeinse en Griekse cultuur.

Waarschijnlijk zijn dit wijsgeren die verzameld zijn rond een docent/slaaf. Op de grond voor hem ligt een naakte figuur en de docent wijst met zijn stok naar een donkere vlek op het lichaam. Mogelijk bestuderen zij de buikholte van een ter dood gebrachte slaaf/misdadiger.

Sommige schilderingen in de catacomben zijn extreem goed bewaard gebleven. Dit is natuurlijk te danken aan het feit, dat er eeuwenlang geen licht bij is gekomen, waardoor de kleuren niet zijn aangetast.
Dit arcosolium toont Tellus, de godin van de vruchtbaarheid, met op de boog twee pauwen.

Alle heiligen in dit mozaïek hebben een halo rond het hoofd. Heiligen zijn te herkennen aan hun attributen. Paulus heeft brieven of boekrollen in zijn hand en heeft een kaal hoofd Petrus is herkenbaar aan zijn sleutel en heeft een witte volle haar en een korte baard. Ze staan naast de lege troon, waarop Christus zal plaatsnemen om het Laatste Oordeel te vellen.

Paulus heeft Christus nooit gekend. Hij was Romeins staatsburger. In tegenstelling tot de discipelen van Jezus predikte hij, dat het christendom een religie was voor iedereen: rijk, arm, oud, jong, jood, niet-jood.

Een sarcofaag met hellenistisch reliëf. Het verhaal op de onderste fries vertelt verschillende taferelen uit het leven van Jezus. Links staat Petrus die met een stok water uit een bron laat stromen, rechts daarvan wordt Jezus weggeleid. In het midden is Jezus aanwezig bij de bruiloft in Kanaän. Dan zien we de verloochening van Petrus (let op het haantje) en als laatste tafereel rechts: de opwekking van Lazarus.

Links op de onderste fries staan de drie wijzen en Maria en het Kind. In het midden de bruiloft in Kanaän. De reliëf zijn te beschouwen als stripverhaaltjes, die het verhaal van Jezus leven en dat van zijn discipelen duidelijk moesten maken.
Op de bovenste fries middenvoor staan Adam en Eva
In de schelpvorm in het midden staat het echtpaar voor wie de sarcofaag bestemd was.

De sarcofaag van Junius Bassus is door middel van zuiltjes verdeeld in tien paneeltjes die door elkaar een scène uitbeelden uit Oude of het Nieuwe Testament. Het beeldhouwwerk is in de Klassiek stijl. Er worden toga’s gedragen en de figuren staan in de contraposto houding. De reliëfs zijn uitgevoerd als hoog reliëf: de figuren zijn bijna rondom uitgebeeld en staan voor het grootste deel los van de achtergrond. De taferelen kennen een grote plasticiteit.
Op de bovenste paneeltjes zien we van links naar rechts:
De offering van Isaac; de berechting of arrestatie van Petrus; Jezus op een troon met Petrus en Paulus; Jezus wordt voor Pontius Pilatus gebracht; Pontius Pilatus gaat zijn handen wassen in een wasbekken.
De paneeltjes daaronder vertellen de volgende verhalen:
Job op de mestvaalt; Adam en Eva bij de boom van Goed en Kwaad; Jezus’ intocht in Jeruzalem; Daniël in de leeuwenkuil; de arrestatie of berechting van Paulus.

De houten deuren van de Santa Sabina op de Aventijn zijn nog origineel. De deur is verdeeld in een aantal grote en kleine panelen versierd met reliëfs uit het Oude en het Nieuwe Testament In fig. 46 zijn de paneeltjes allemaal te zien. Slechts twee paneeltjes in het onderste deel van de deuren ontbreken. In onderstaande tabel staat de beschrijving van de paneeltjes

Het paneeltje met de kruisiging van Jezus is waarschijnlijk de oudst bewaarde afbeelding van de kruisdood. Jezus wordt geflankeerd door de twee misdadigers die met hem werden gekruisigd. Boven de hoofden zijn waarschijnlijk triomfbogen of –poorten afgebeeld.
In de eerste eeuwen werd de kruisdood zelden of niet afgebeeld. Kruisiging was een niet eervolle dood. Het was een marteldood en vernederend. De eerste christenen wilden Christus niet vernederd afbeelden. De Romeinen pasten deze dood alleen toe op personen die geen Romeinse staatsburger waren. Ook Petrus is gekruisigd. Paulus daarentegen werd onthoofd; hij had het Romeins staatsburgerschap.

Op dit bruiloftskistje zijn christelijk en heidense voorstellingen te vinden. Op het deksel staat een medaillon met het bruidspaar. Het medaillon wordt opgehouden. door twee putti. De zijkant van het deksel heeft een tafereel met Aphrodite met zeewezens. De paneeltjes op de onderzijde laten Juno zien en pauwen. Juno en Aphrodite zijn duidelijk Romeins. De twee pauwen verwijzen naar de eeuwigheid. De eigenaresse was een christen.

Relieken van heiligen werden/worden vereerd. Op deze reliekschrijn staat CAPTS BEAT SEBAS: de verwijzing naar de inhoud; het hoofd van de heilige Sebastiaan. Heiligen gaan een voorbeeldrol vervullen voor de eerste christenen.

Constantijn vaardigde het Edict van Milaan uit in 313. Hiermee werd het Christendom gelegaliseerd en kwam er een einde aan de christen vervolgingen. Eigenlijk hield het edict in dat burgers van het Romeinse Rijk vrij waren in het kiezen van hun religie. De godsdienstvrijheid gold dus voor alle religies. Het edict bepaalde dat alle goederen en gebouwen aan de christenen moesten worden teruggegeven. Ze mochten ook eigen gebedshuizen bouwen.
Uitspraak van Constantijn: “elke religie is geoorloofd, zodat iedere godheid ons goed gezind is.”
De uitvaardiging had ook te maken met de stabiliteit binnen het Romeinse Rijk. Vooral de oostelijk provincies, waar veel christenen woonden, kenden orde. De christenen zorgden voor die stabiliteit.

Mogelijk is dit een beeld van keizer Valentianus III. Hij wordt afgebeeld als Romein, maar draagt in zijn rechter hand een kruis. In 392 was het Christendom staatsgodsdienst geworden.

Met de bouw van de oude Sint Pieter is in 333 begonnen onder keizer Constantijn, bij de graftombe uit de 1e eeuw van St.Pieter. Voor de basilicavorm werd gekozen, omdat het een grote ruimte moest zijn, waarin veel mensen bij elkaar konden komen. In oorsprong is de basilica een profaan gebouw.