Verslag 7e hoorcollege
Vervolg op het centrum van Rome
Het Romeinse Rijk buiten Rome

De oorspronkelijk naam van het Colosseum is Theatrum Flavium. Het is gebouwd in opdracht van de keizers van Rome die behoorden tot de Flavische dynastie. Het theater is gefinancierd uit eigen middelen en bestemd voor het volk van Rome.
De spelen die er werden georganiseerd waren voor het volk gratis toegankelijk. De financiers van de spelen behoorden meestal tot de elite van Rome. Het financiering van evenementen als gladitorengevechten en wagenrennen werd beschouwd als een vorm van “public relations”: het was voor de elite en met name voor de keizers belangrijk dat het volk tevreden gesteld en op hun hand bleef. Geef het volk panem et circenses “brood en spelen”!
Na de val van Rome in 476 treedt een langdurige periode van verwaarlozing in. De Christenen zien het Colosseum als een poel van verderf, waar lotgenoten de martelaren dood zijn gestorven. Met zo’n plaats willen ze niets te maken hebben. Het gebied verpauperd en de pausen laten de travertijn bekleding van de muren halen en gebruiken bij de verfraaiing van de kerken in Rome.

Keizer Vespasianus was de opdrachtgever tot de bouw van een theater. De bouw werd begonnen in 72 en was voltooid in het jaar 80. Vespasianus heeft de voltooiing niet meegemaakt. Hij stierf in 79. Onder zijn zoon Titus die hem als keizer opvolgde, werd het theater voltooid. Bij de inwijding van het gebouw werden er 100 dagen spelen afgekondigd door Titus om zijn vader Vespasianus te eren.

Het theater is altijd gezichtsbepalend geweest voor Rome. Na voltooiing van het gebouw werden er munten geslagen met een afbeelding van het theater. Ook later werd het gebouw gebruikt op Romeinse munten. Deze munten waren betaalmiddel door het hele rijk. Een afbeelding van het Flavisch Theater was een vorm om de grandeur van Rome in de provincie uit te dragen.
Op onderstaande afbeelding staan munten uit het jaar 80 (de opening) uit 240 en een italiaanse euromunt uit 2002.

De naam Colosseum is niet door de Romeinen aan het theater gegeven, maar door de Middeleeuwse bewoners van Rome.
Er is een vermoeden dat de naam Colosseum afgeleid is van het enorme beeld van keizer Nero, dat de Kolos van Nero heette. Het beeld stelde Helios voor met het gelaat van keizer Nero. Nero had het terrein achter het huidige Colosseum laten afbreken en opdracht gegeven om daar een enorm paleis te laten bouwen: de Domus Area. Op de plaats van het Colosseum liet hij een enorm meer aanleggen. Bij dat paleis verrees ook het enorme standbeeld.
Na Nero’s dood is de Domus Area volgestort met grond en daarop zijn nieuwe gebouwen verrezen. Het meer is gedempt en Vespasianus heeft op die plaats het Colosseum laten bouwen.
Het theater telde enorme afmetingen: de muren zijn 50 meter hoog, de omtrek is zo’n 500 meter en er konden 50.000 bezoekers in. Het beeld van Nero stond waarschijnlijk tot in de Middeleeuwen naast het Colosseum. Mogelijk is het tijdens een aardbeving verwoest en is het metaal elders gebruikt.
De Engelse prediker Bede heeft een beroemde uitspraak gedaan over het beeld van Nero. Het is mogelijk dat zijn uitspraak verkeerd vertaald is. In plaats van te verwijzen naar het beeld werd in de vertaling verwezen naar het Flavisch theater. Die naam werd in de volksmond veranderd in Colosseum. Tot op de dag van vandaag is het gebouw onder die naam bekend.

Het Colosseum is gebouwd volgens de drie grote bouworde. De toegang is gebouwd volgens de Dorische orde. De pilaren zijn zwaar en het grondplan is massief. De 1^e verdieping heeft net als de toegang bogen met half-pilaren volgens de Ionische orde.Deze zijn minder massief. Dit lichter worden van de bouw wordt voortgezet in de 2^e verdieping, waar de half-pilaren zijn versierd met een Korintisch kapiteel Naar boven toe wordt het gebouw steeds lichter en dunner.

Gladiatorenwedstrijden werden door de Christenen verafschuwd. Na de val van het Romeinse Rijk en de soliede vestiging van het Christendom werden deze wedstrijden door het hele voormalige Romeinse Rijk verboden. De theaters raakten overal in verval. In het Colosseum zijn wel nog lang gevechten met dieren gehouden, waaronder stierenvechten.
Gladiatorenwedstrijden was slechts een onderdeel van een dag in het Colosseum. Een leuk boekje hierover is Gladiatoren –volksvermaak in het Colosseum van Fik Meijer. Ook gevechten met dieren en mensen, of dieren onderling vormden een attractie.

Een kaartje voor het Colosseum was een hele dag geldig. Op het kaartje stond het nummer van de toegangspoort waardoor je naar binnen moest om snel bij je plaats te komen. Het Colosseum kende 80 van dergelijke toegangspoorten. De 50.000 bezoekers konden binnen 15 minuten binnen zijn. Na afloop was het theater in 15 minuten ontruimd. Logistiek was het theater perfect georganiseerd.
De ochtendvoorstelling was gevuld met dierengevechten(venationes). De Romeinen importeerden hiervoor duizenden dieren uit Noord-Afrika: leeuwen, panters, olifanten, nijlpaarden. De aanvoer was zo groot dat deze dieren in Noord-Afrika zijn uitgestorven.
Na het ochtendprogramma kon je met je kaartje naar buiten om bij stalletjes iets te eten. Dat werd gratis aangeboden (brood en spelen). Soms kreeg je op je kaartje nog iets extra’s: bijv. een extra brood of worst.
Tussen de middag was de arena beschikbaar voor executies van slaven, gevangenen en andere ter dood veroordeelden.
Het middagprogramma was het hoogtepunt: de gladitorengevechten. Gladiatoren werden opgeleid in zogenaamde gladitorenscholen. Deze stonden dichtbij de arena’s. Als gladiator werd je door het volk veracht, maar veel gladiatoren hadden een ware heldenstatus met “fanclub”en al. Enerzijds verguisd, anderzijds op handen gedragen.
Er wordt door wetenschappers druk gespeculeerd over de waarde van de gladiatorengevechten. Het is mogelijk dat de gevechten een naspelen van de veldslagen en oorlogen waren die de legionaires van het Romeinse legers tijdens hun tochten door Europa dagelijks meemaakten.
Het eind van een gladiatorengevecht wordt bepaald door de wens van de keizer (die luistert naar het opgehitste volk) of de overwonnen gladiator zal leven of sterven.

De dames die op bovenstaand schilderij zo fanatiek vragen om de dood van de overwonnene zijn de Vestaalse maagden. Zij hebben, net als de elite van Rome de beste plaatsen in het theater.

Vooral in ’s zomers kan het in het Colosseum bloedheet worden. Om ervoor te zorgen dat de bezoekers toch in de schaduw naar de gevechten konden kijken, werden vanaf de bovenste verdieping lange zeilen naar het midden gespannen. Alleen het gedeelte boven de arenavloer bleef in het zonnelicht. Het spannen van de zeilen werd gedaan door zeelieden, die hun ervaring in het Colosseum op een andere manier in de praktijk kon brengen.

Keizer Domitianus heeft een extra verdieping aan het Colosseum toegevoegd en heeft onder de arena een gangenstelsel lagen aanleggen met ruimtes voor de wilde dieren en de gladiatoren. Dit gangenstelsel was afgedekt met de houten arenavloer. Een indrukwekkend systeem van luiken en hijsstellingen en katrollen zorgde ervoor dat dieren en mensen in de arena werden gebracht.

Populairder dan de gladiatorengevechten in het Colosseum waren de wagenrennen in Circus Maximus. Al in de 7e eeuw v.Chr. werden op deze plaats wagenrennen georganiseerd. In de loop van de eeuwen is het steeds verder verfraaid en uitgebouwd. Er was plaats voor zo’n 250.000 bezoekers. Alleen de lengte van de spina – de “middenberm”- was 216 meter.
Tegenwoordig is het Circus Maximus een groene vlakte midden in Rome, waar de inwoners graag een deel van hun vrije tijd doorbrengen. Van de gebouwen en zitplaatsen is weinig tot niets meer over.

Op de spina stonden twee obelisken die de Romeinen hadden meegenomen uit Egypte. Deze obelisken hebben een andere plaats in Rome gekregen. De ene staat op de Piazza del Popolo; de andere  op het Piazza di San Giovanni in Laterno.
Op het eind van de spina staan drie metae – kegelvormige zuiltjes. Als een wagenmenner die zuiltjes zag, wist hij dat het keerpunt naderde. Het keren in volle vaart was een hachelijke onderneming, waarbij vaak gewonden en zelfs doden vielen. Regels waren er niet; alles was toegestaan.
Een impressie van hoe zo’n wedstrijd verliep zien we in de beroemde film “Ben Hur”.

Op de afbeelding is duidelijk de lengte van het Circus Maximus te zien. De lengte bedroeg 600 meter, de breedte 140 meter. In het midden staat de spina met de twee obelisken en op de beide uiteinden de keerpuntmarkering (de metae). Op de voorgrond zijn de toegangspoorten te zien, waardoor de wagens vanuit de stallen de arena in reden.

De wagenrennen waren zo populair, dat afbeeldingen ervan op veel grafmonumenten zijn terug te vinden. Waarschijnlijk hadden belangrijke personen een vaste zitplaats. Er zijn inscripities met namen gevonden in stukjes marmer.
Het teams die tegen elkaar streden waren herkenbaar aan hun tuniek in de kleuren: groen, blauw, wit en rood. De bezoekers waren waarschijnlijk hun hele leven aanhanger van een van deze factiones – ook de keizer bekende kleur.
Over de gekleurde tunica droegen de menners een korset van reepjes leer, dat strak was ingesnoerd. Op deze manier waren de menners enigszins beschermd tegen de gevolgen van ongevallen tijdens de wedstrijden.

Het Circus Maximus en het Colosseum waren bestemd voor bepaalde vormen van vermaak en wedstrijden. In het Stadion van Domitianus (Hippodroom) werden sportwedstrijden gehouden, die de Romeinen hadden overgenomen van de Grieken. Er werden wedstrijden georganiseerd in worstelen, hardlopen en andere takken van atletiek. Deze wedstrijden waren minder populair. Het stadion bood dan ook maar toegang tot 80 – 100.000 bezoekers.
Het stadion van Domitianus is verdwenen en op de plaats zijn huizen gebouwd. Toch is de plaats op de plattegrond van Rome herkenbaar, als de Piazza Navona. Onder de gebouwen bevinden zich nog de fundamenten van de tribunes. De naam Navone verwijst naar in agone = strijdvoeren.  De vorm van het plein is nog de vorm van de arena.

Het Pantheon is een uniek bouwwerk. Het was oorspronkelijk een klassieke tempel en is nog in tact. Het gebouw weerspiegelt de wijze waarop de Romeinen tegen de Oudheid aankeken. Het gebouw is gebouwd in opdracht van keizer Hadrianus die dol was op cultuur en veel op reis was om overal in het Romeinse Rijk gebouwen te renoveren. Ook het Pantheon is door hem gerenoveerd, nadat de oorspronkelijke tempel door brand was verwoest. Hadrianus heeft bij de bouw gebruik gemaakt van de nog bestaande bouwtekeningen. Het opschrift op de het fries van de tempel is niet van Hadrianus, maar van de eerste opdrachtgever: Marcus Agrippa. Deze generaal en schoonzoon van Augustus heeft om de keizer te eren deze tempel voor hem neergezet. Waarschijnlijk was de tempel gewijd aan Cybele en Neptunus.

Het Pantheon is een voorbeeld van centraal bouw. Volgens Vitruvius was dit de aangewezen bouwstijl voor religieuze gebouwen.
Het Pantheon heeft een voorhal met zuilen van de Korintische orde en een ronde cella. De dak van de cella is een koepel. Deze vorm van koepelbouw is de inspiratie geweest voor alle latere koepels. Denk hierbij aan de Aya Sophia in Istanbul en de koepel van de St.Pieter in Rome.
Het plafond bestaat uit cassettes die naar boven toe steeds dunner en daardoor lichter worden. In de koepel past een perfecte bol van 43,3 meter. Bovenin is dekoepel open: de oculus met een doorsnede van 9 meter Hierdoor stroomt het daglicht de ruimte in, wat tot prachtige lichteffecten leidt.
Het plafond van de tempel die door Hadrianus was gebouwd, was ingelegd met brons en met goud. Hiervan is niets meer over. Bij de bouw van de St.Pieter is deze bekleding gebruikt om het baldakijn van het hoogaltaar van de St.Pieter te ontwerpen.
Het Pantheon is in tact gebleven, omdat het gebouw in de 7^e eeuw door de paus als kerk is ingewijd. De kerk werd gewijd aan de Heilige Maria en de Martelaren.
In het Pantheon liggen de koningen van Italië begraven en ook enkele grote kunstenaars, waaronder Rafaël.

In Rome staan vele triomfbogen. Het vermoeden bestaat dat de Romeinen de bouw van triomfbogen hebben overgenomen van de Etrusken. Deze bouwden een houten poort, waar het leger dat terugkwam van de oorlog onderdoor moest lopen, voordat de mannen de stad weer mochten betreden. Dit werd gezien als een rituele reiniging van de oorlogshandelingen die de krijgers noodgedwongen op het slagveld hadden moeten verrichten. Zij kwam terug met bloed aan hun handen.
De Romeinen kenden al de triomfzuilen (zuil van Trajanus) waarop de overwinning van het leger werd vastgelegd. In de Republikeinse tijd maakte de Romeinse generaals met hun leger al een triomfale intocht in Rome na een overwinning.
In de Keizertijd werd het de gewoonte om de keizer te eren met een marmeren triomfboog, waar hij met zijn leger doorheen trok. Meestal had deze triomftocht later plaats, dan de eigenlijk terugkeer van de overwinning.

De boog van Titus is door Keizer Domitianus, na de dood van Titus in 81, gebouwd ter ere van de veroveringstocht van Keizer Titus in Jeruzalem in 70 n.Chr. Het beeldhouwwerk aan de binnenzijde van de boog is uitgevoerd met een grote plasticiteit. Aan de ene kant zien we Titus op zijn quadriga vooraf gegaan door de godin Waarde. Achter Titus staat de gevleugelde godin Victorie.
Het tegenoverliggende paneel toont de tempelschatten die Titus uit Jeruzalem naar Rome heeft gevoerd, waaronder de Menorah.
Het plafond van de boog is uitgevoerd met vierkanten met rozetten.

Vanaf de kant van het Colosseum betreedt de bezoeker het Forum Romanum door onder de boog van Titus door te lopen. Het Forum Romanum wordt aan de andere zijde afgesloten door de Triomfboog van Keizer Septimus Severus.
Septimus Severus was samen met zijn zonen Caracalla en Geta keizer van Rome 193-211. Zijn triomfboog heeft drie bogen; de middelste 20 meter hoog, de beide kleine bogen 18 meter. Deze bouwvorm vindt later navolging bij de bouw van Christelijke kerken en symboliseert de Drie-eenheid. De triomfboog werd gebouwd na de overwinning van de drie keizers op de Parthen.
Na de dood van zijn vader volgt Caracalla samen met zijn broer hem op. Geta wordt in 211 op last van Caracalla vermoord. Caracalla blijft als alleenheerser over. Caracalla laat alle verwijzingen naar Geta van de triomfboog verwijderen.

De reliëfs zijn zeer gedetailleerd en overdadig uitgevoerd. Geen stukje van de achtergrond is te zien. In de zwikken bij de bogen zien we een gevleugelde Victorie. In later beeldhouwwerk vinden dit soort figuren terug.

De boog van Constantijn is opgericht in 315 na Constantijn’s overwinning op Maxentius. In de vorige les is het portret van Constantijn al aan de orde geweest. Het beeld, waarvan de resten zich bevinden in de Capitolijnse Musea tonen een vereenvoudiging van het uitbeelden van gelaatstrekken. De echte portretkunst verdwijnt in de late keizertijd.

Rond de overwinning van Constantijn is een legende geweven. Volgens zeggen zou hij een droom hebben gehad. In die droom verscheen een engel met een boodschap van God in de vorm van het kruis. De boodschap luidde: Onder dit teken zult gij de overwinning behalen.
De volgende morgen liet Constantijn, die de droom niet kon duiden, op alle schilden van zijn manschappen een kruis schilderen. Hij behaalde de overwinning.
Piero della Francesca heeft in de 15e eeuw in de San Francesco in Arezzo een fresco van Constantijn’s droom geschilderd.

De boog van Keizer Septimus Severus heeft model gestaan voor de triomfboog van Constantijn. Het beeldhouwwerk op de boog vertoont een grote verscheidenheid aan stijlen. Dit is te wijten aan de bijzondere manier waarop Constantijn zijn boog liet decoreren. Hij liet de ontwerpers bestaande bouwwerken ontmantelen en ontdoen van hun beeldhouwwerk. Zo zijn de ronde reliëfs aan voor-  en achterzijde afkomstig van een monument van Hadrianus; de rechthoeken aan voor- en achterzijde bovenin zijn oorspronkelijk van Marcus Aurelius en aan de zijkanten bovenin maakte Constantijn gebruik van reliëfs die keizer Trajanus uitbeelden en waarschijnlijk afkomstig waren uit het Forum Trajanum: Het Grote Trajaanse Fries. Constantijn koos echter zeer bewust werk van deze drie keizers. Men denkt dat hij zich met deze drie “goede” keizers wilde identificeren. Pikant detail: Constantijn liet de portretten van de keizers op de gebruikte reliëfs zijn trekken geven.

De gedeelten van de triomfboog die hij zelf liet invullen, laten beeldhouwwerk zien, waarin de uitbeelding van de voorstelling wordt vereenvoudigd. Niet langer wordt naar de werkelijkheid afgebeeld, maar plooien en lijnen krijgen iets gekunsteld. In onderstaand voorbeeld van het vierspan met Apollo is dat duidelijk aan de mantel van Apollo te zien. Deze wappert wel achter hem aan, maar de plooival is een repeteren van streepjes in het marmer gehakt.

Ronde reliëfs zijn oorspronkelijk van een gebouw waartoe Keizer Hadrianus opdracht had gegeven in de jaren 130. De fries eronder is wel gemaakt in opdracht van Constantijn.

Overheersing en absolute aanpassing van de overwonnen volkeren is nooit het doel van de Romeinen geweest. De volkeren mochten vasthouden aan hun eigen religie en gewoonten. Er waren wel een paar eisen die de overwinnaars stelden:
- hoe je koest, schop geen herrie
- betaal je belasting die wij vragen
- offer ook aan onze goden (later ook aan de keizer)
De Romeinen nemen ook gewoonten en kunstuitingen van de overwonnen volkeren over.

Bouwwerken van de Romeinen in de perifere gebieden van het rijk vertonen lokale invloeden. De kapitelen van zuilen krijgen een eigen invulling, de scèna bij de theaters is anders ingedeeld, maar in alle belangrijke Romeinse steden in de provincies vinden we de resten van bouwwerken waarom de Romeinen zo beroemd zijn geworden. De meeste van deze bouwwerken zijn door de UNESCO op de werelderfgoedlijst geplaatst.
Het Romeinse Rijk had aan het eind van de republiek al bijna zijn grootste omvang bereikt. De keizers hebben aan de rand nog wat veroveringen gedaan. Zo heeft keizer Claudius een deel van Groot-Brittannië veroverd en zijn de Daciërs door Trajanus onderworpen.
Op het Iberische schiereiland en in het zuiden van Frankrijk heeft Augustus zijn macht laten gelden.

In Merida in Lusitanië staat een tempel gewijd aan Diana uit de 1e eeuw. De tempel is peripteraal, dat wil zeggen de cella is door een rij zuilen omgeven. De zuilen van de voorhal zijn van de Korinthische orde, maar de bladeren zijn zo ver uitgebogen, dat hier wordt gesproken over een “bloemkool-kapiteel”. Op de plaats van de cella is een klein paleis gebouw. Te zien is dat de oorspronkelijke kolommen in de muren zijn opgenomen. UNESCO werelderfgoedlijst nr.: 664-025

Het Romeinse theater in Merida heeft een bijzonder scèna. In de plaatsing van de zuilen is een vorm van beweging gecreëerd. Er ontstaat een golfbeweging die het geheel minder massief maakt. In de 17^e eeuw komt dit terug bij de barokke bouwkunst.
De scèna was de plaats waar de acteurs zich konden omkleden. Het diende ook als decor voor de uitvoering. Het theater in Merida is nog in gebruik. Ook de ruimten van de scèna.

In Segovia hebben de Romeinen een aquaduct aangelegd, waarvan nog 728 meter in tact is. Het aquaduct is 28 meter hoog.
De Romeinen brachten in de provincies hun beschaving en de handel. Zij ontwikkelden de gebieden door ook de utiliteitsbouw naar de provincies te brengen: waterleiding, badhuizen. Ook hun cultuurgebouwen: theater en arena werden naar de provincie gebracht. Ook op andere plaatsen vinden we nog restanten van Romeinse aquaducten: o.a. in Tunesie (een gedeelte is nog altijd in gebruik) en in Nîmes: de bekende Pont du Gard.

Na de inlijving en verwoesting van Carthago in 146 v.Chr werden ook daar Romeinse aquaducten aangelegd om de nieuwe steden - waaronder het herbouwde Carthago - van water te voorzien. In Tunesië werd het langste aquaduct gebouwd; het Zaghouan Aquaduct. Dit aquaduct is nog gedeeltelijk in gebruik.

Top

West-Europa: Frankrijk

In Orange staat een Triomfboog die gebouwd is tijdens de regering van keizer Augustus. Oorspronkelijk was de boog een eerbetoon aan het tweede legioen. In opdracht van keizer Tiberius werd de boog gereconstrueerd om de overwinningen van Julius Ceasar op de Germanen te eren. De triomfboog heeft drie bogen, waarvan de middelste boog groter dan de buitenste twee en heeft als voorbeeld gediend voor de boog van Septimus Severus op het Forum Roman.

Top

Noord-Europa: Duitsland

Noordelijker in Europa is Trier een van de plaatsen met goed bewaarde Romeinse gebouwen: de Porta Nigra, de Aula Palatina en de Keizerlijke Thermen.

fig 51.

Aula Palatina
310 Keizerlijk ontvangst ruimte, Trier.
bron: wikipedia

fig 52.

Interieur van de Aula Palatina, Trier
bron: eigen opname

De Aula Palatina is een ontvangstruimte gebouwd in opdracht van Constantijn. Voor de bouw is de basilica vorm gebruikt zonder de zijbeuken. Het is een enorme ruimte met een absis, waarin tijdens de Romeinse overheersing een beeld van de keizer stond. Tegenwoordig is het gebouw een kerk.

fig 53.

Porta Nigra 186-200 Romeinse stadspoort, later kerkgebouw.
bron: eigen opname

De Porta Nigra, de enige Romeinse toegangspoort boven de alpen die nog intact is. De poort is gebouwd tussen 186-200. De naam Porta Nigra is waarschijnlijk in de Middeleeuwen ontstaan, omdat de grijze zandsteen zwart begon te worden. De oorspronkelijk Romeinse naam van het gebouw is verloren gegaan.

Top

Britse Eilanden

fig 54.

Kaartje van Hadrian’s Wall
bron: wikipedia

Het zuidelijk gedeelte van Engeland is door Claudius aan het Romeinse Rijk toegevoegd. Hadrianus heeft aan de noordgrens een muur met fortificaties laten bouwen: de zogenaamde Hadrian Wall, waarvan een deel nog steeds te bezichtigen is. Op regelmatige afstanden waren er versterkingen in de muur.

fig 55.

Hadrian’s Wall bij Housestead, 122 CE
bron: wikimedia

fig 56.

Romeins fort in Hadrian’s Wall bij Housestead
bron: wikipedia

fig 57.

Mildenhall Treasure, 4e eeuw opgegraven in Suffolk, British Museum, Londen
bron: wikimedia

fig 58.

Schaal met Neptunes, Mildenhall Treasure, 4e eeuw, British Museum Londen
bron: wikimedia

In Suffolk is een Romeinse zilverschat aan het licht gekomen. De zilveren schalen dateren uit de 4e eeuw. De schaal met de beeltenis van Neptunus met 60 cm in doorsnede. De Schat van Mildenhall staat in het British Museum

Top

Romeinse reliëf- en beeldhouwkunst

fig 59.

Ludovisi sarcofaag ca 250 marmer, Rome
bron: flickr

In de middelste cirkel van de Neptunusschaal is duidelijk te zien dat de maker zoveel mogelijk figuren wilde afbeelden. Het ‘horror vacui’ is een Griekse stijl in de kunst die door de Romeinen tot in het detail wordt nagevolgd. Sommige sarcofagen zijn zo overdadig gedecoreerd met reliëfs, dat er geen onbewerkt marmer meer te zien. Het lijkt alsof de Romeinen in de late keizertijd een angst ontwikkelden voor de lege ruimte.

fig 60.

Ludovisi Galliër “de Gallische zelfmoord”vroeg 2e eeuwse kopie van het hellinistisch org uit 230 v.Chr. Museo Nationale delle Terme, Rome
bron: wikimedia

Over het algemeen hadden de Romeinen ontzag en respect voor hun tegenstanders. Tegenstand in de strijd was een grote deugd. Sterven in de strijd was dat ook. In het beeld van de Stervende Gallïer en de Gallische zelfmoord komt het respect voor het Gallische volk tot uitdrukking. Zelfmoord was eerbaar; je hield de eer aan jezelf.