Verslag 11e hoorcollege
Het kloosterwezen, Ierse manuscripten en Karolingische kunst

De adel en de kerk bepalen het beeld van de periode na de val van het Romeinse Rijk.De kerk bezit kennis. Overal in Europa worden kloosters en kloostertjes gesticht – nog niet behorend tot een kloosterorde. De monniken zijn geletterd en via de kloosterscholen en de scriptoria wordt de kennis over het geloof verspreid en geconsolideerd. Ook de kennis van de oudheid blijft in de kloosters bewaard. Deze kennis is niet verloren gegaan en heeft ervoor gezorgd dat in Italië aan het eind van deze periode de Renaissance tot bloei kwam.

De adel heeft het geld en de kerk bezit kennis. Dit leidt tot een samenwerking bij het tot stand komen van gebouwen en kunstwerken in de periode tussen ca. 500 en 1500.
Clovis I is de eerste Christelijke koning van de Franken. Met hem begint de dynastie van de Merovingers.
Niet alleen op het vasteland van Europa worden kloosters gesticht ook in Groot-Brittannië zijn ruïnes van grote abdijen te vinden.

We laten de Middeleeuwen beginnen met de val van het Romeinse Rijk in 476. Het einde van de periode ligt rond 1500, als in Italië de Renaissance begint.  Heel lang zijn de Middeleeuwen gezien als een periode van chaos en teloorgang. Er werd wel gesproken over de Donkere Middeleeuwen of “Dark Ages”. De term Middeleeuwen is ook denigrerend bedoeld en is in de 15^e eeuw in Florence ontstaan.  Toch heeft juist in deze periode een explosie plaats gevonden van ontwikkelingen op cultureel gebied. Grote kloosters ontstonden, kloosterorden werden gesticht en adel en geestelijk wedijverden om het laten maken van grote kerken en dure manuscripten.

De eerste kloosterorde is gesticht door Benedictus van Nursia.  Waren in de 5^e eeuw de kloosters onafhankelijke stichtingen – veelal door Ierse monniken (die enthousiaste bekeerlingen waren en naar het vasteland van Europe gingen om de christelijke boodschap uit te dragen.) Benedictus stichtte in de 6^e eeuw de Orde der Benedictijnen.  Hij stelde leefregels op waaraan de monniken van zijn orde zich moesten houden.

De afbeelding van Benedictus is anatomisch niet correct. Een correcte afbeelding was in de 9^e -11^e eeuw niet belangrijk. Het ging erom dat de beschouwer snapte wat hij zag. We zien op deze fresco een frontaal afgebeelde St.Benedictus In zijn hand heeft hij een boek met daarin zijn naam. EGO SUM BENEDICTUS ABA (Ik ben Benedictus Abt) In zijn andere hand heeft hij een bisschopsstaf. Rond zijn hoofd is een aureool afgebeeld als teken van zijn heiligheid.

Enkele eeuwen later beeldt Sodoma Benedictus nogmaals af, terwijl hij zijn leefregels aan zijn monniken geeft. Ook deze afbeelding is een fresco en bevindt zich in het klooster Monte Oliveto Maggiore. Sodoma was een leerling van Leonardo Da Vinci.
Benedictus heeft geen aureool. Hij zit op zijn bisschopstroon en de kleding laat duidelijk de plooival zien, die we kennen uit de oudheid. Hij is afgebeeld als mens. Wel is hij nog groter afgebeeld dan de monniken die zijn leefregels in ontvangst nemen. Hij is de belangrijkste persoon op de fresco. Ook met de achtergrond heeft de schilder iets gedaan. Benedictus lijkt te zitten in een soort atrium, wat kenmerken heeft van perspectief. Dit is een kenmerk van renaissance kunstenaars.

De leefregels van Benedictus waren gebaseerd op ORA ET LABORA (bidt en werk) Benedictijner monniken moesten acht keer per dag bidden. Daarnaast waren zij gehoorzaamheid verschuldigd aan de abt, moesten zij leven in armoede en kuisheid. Ze moesten aan liefdadigheid doen en naastenliefde. Rond het klooster moesten zij lichamelijke arbeid verrichten en ook handenarbeid verrichten (opus manum).

Een groot Benedictijner klooster is het klooster van Monte Cassino dat in 529 door Benedictus is gesticht. Het klooster ligt op een afgelegen plaats op een bergtop, zodat de monniken niet werden gehinderd door het wereldse gebeuren.
Het huidige klooster is na de Tweede Wereldoorlog opnieuw opgebouwd. In de oorlog is het tijdens een geallieerd bombardement compleet verwoest.

De kloosters waren zelfvoorzienend. Het waren kleine gemeenschappen die geheel in hun eigen behoeften konden voorzien. De monniken moesten niet alleen in de moestuin werken, maar ook reparaties aan het kloostergebouw kunnen uitvoeren. Ze moesten bijen houden en waskaarsen maken. Ook werden zij geacht hun kleding zelf te kunnen onderhouden en vernieuwen.

Dat monniken overal kennis van moesten hebben getuigt een manuscript uit de Trinity Library, Cambridge. Er moesten reparaties en vernieuwingen worden aangebracht aan de waterleiding van het klooster en de kathedraal van Canterbury. Een monnik heeft een plattegrond van het klooster getekend op een manier, dat we kijken naar een opgeklapte leefgemeenschap. Met verschillende kleuren heeft hij het verschillende gebruik van water en de afvoer van afvalwater de loop van het leidingen systeem aangegeven.
EXTRA INFO: Dit manuscript is onderdeel van het Eadwin Psalter, genoemd naar de schrijver. De plattegrond toont een overzicht in vogelvlucht van het waterleidingen systeem dat door het kloostercomplex, de landbouwgrond, de wijngaard en de boomgaarden, door de priorij en daarna weer afgevoerd werdt.
Het systeem vervoerde ieder uur ongeveer 10.000 liter vers water onder druk van een door een bron gevoede vijver naar het noorden van de kathedraal. Verondersteld wordt dat een gedetailleerde plan nodig was, als er reparaties nodig waren, of loden pijpen moesten worden vervangen. De accuratesse blijkt uit verschillende opgravingen.
De stroomrichting van het water is aangegeven met kleuren en toont de complexiteit van het systeem: groene pijpen voeren vers water aan, oranje pijpen waren in het klooster waar de monniken leefden, rode pijpen geven het rioleringsysteem van de gezamelijke toiletten aan, gele pijpen zijn aanwijzingen voor een zinkput en bruine pijpen dienen voor de afvoer van regenwater.
Vers water werd eerst naar de ziekenzaal gevoerd, daarna naar de wasruimte, voordat het naar de priorij, naar de keuken en naar de brouwerij en ander plaatsen liep. Afvalwater werd naar de visvijver op de binnenplaats afgevoerd, voordat het via het rioleringsysteem in de sloot bij de stad liep.
bron: History Today volume 68 issue januari 2018

Een ander voorbeeld is de plattegrond van het benedictijner klooster van Sankt Gallen. Het origineel dateert uit ca 820 en is getekend met rode inkt.

Uit deze plattegrond blijkt duidelijk dat een kloostergemeenschap rondom het kloostergebouw en de kerk een groot aantal verschillende plekken creëerde, die ieder hun eigen functie hadden. Het middelpunt is de kerk. Naast de kerk is de slaapzaal van de monniken, zodat ze bij het eerste gebed om 03.00 uur snel in de kerk zijn. Het huis van de abt ligt ook naast de kerk, maar aan de andere kant. Hieronder een moderne versie van de plattegrond met tkest in het Engels

Naast de kerk staat ook de school, waar de kinderen van de adel leerden lezen en schrijven. De monniken namen onderricht op zich. Ieder klooster heeft ook een opvangcentrum voor pelgrims en monniken die op reis zijn. Sant Gallen had waarschijnlijk een royale herberg naast de ingang. Verder zijn op de plattegrond het hospitaal (infirmary) en het novicenhuis te vinden. Er is een nette groentetuin. Rechts naast de ingang zijn plekken voor schapen, varkens, geiten, paarden en koeien met hun verzorgers. Vanuit de keuken is een doorgang naar de brouwerij en de bakkerij. Het ontbrak deze monniken ergens aan. Ze konden volledig in hun eigen onderhoud voorzien.

In de loop der eeuwen worden de kloosters bijzonder machtig en rijk. Ze worden steeds groter en prachtvoller. In principe bestaat er scheiding tussen kerk en staat. De adel heeft het wereldse bestuur over het land, maar in de praktijk krijgen de abten van klooster steeds meer zeggenschap over de landerijen die zij als giften van de adel hebben ontvangen. Ook giften in geld, juwelen, rijk versierde manuscripten en kerkelijk vaatwerk doen de rijkdom van de kloosters toenemen.
Dit is er de oorzaak van dat sommige geestelijken de armoede regel in twijfel trekken. Hierdoor ontstaan nieuwe kloosterorden.

In de afbeelding hier naast zien we graaf Dirk II van Holland een Evangelarium overhandigen aan de abdy van Egmond.

Bij de kerstening van Ierland geven de Ieren blijk van grote openheid voor het nieuwe geloof. Ze stichtten in 4^e en 5^e eeuw diverse kleine kloosters. Vanuit deze kloosters trekken Ierse monniken naar het vasteland van Europa om het Christendom uit te dragen. Ze stichtten niet alleen ook daar veel kloosters(Echternach, Sankt Gallen), maar namen ook manuscripten mee die ze in de kloosters achterlieten en die daar werden gekopieerd. De Ieren hadden een eigen stijl ontwikkeld in het decoreren van de pagina’s.

Ierland is nooit in aanraking geweest met de kunstvormen van de oudheid. Het land heeft nooit deel uitgemaakt van het Romeinse Rijk. De Ierse stijl was gebaseerd op Germaanse en Keltische ornamenten.
Dit wordt de Insulaire Stijl genoemd is wordt gekenmerkt door het gebruik van non-figuratieve elementen, vlecht- en dierornamenten. In de afbeelding van mensfiguren komt tot uiting dat de Insulaire stijl het afbeelden van mensen niet kent. De eerste afbeeldingen van mensen zijn star en statisch.

De materialen om een dergelijke illustratie te vervaardigen waren zeer kostbaar. Alleen de adel en de geestelijkheid bezat voldoende geld om een opdracht hiertoe te geven.

In Sutton Hoo in Suffolk is in een graf een grote hoeveelheid voorwerpen blootgelegd die ontworpen zijn in de Insulaire Stijl. Het gaat hier om gouden voorwerpen die met granaatstenen en email cloissonné zijn ingelegd. Ook op deze voorwerpen zien we de dierornamenten en ornamentale vlechtwerk motieven.

Deze klep sloot waarschijnlijk een tas of buidel af die aan de riem op de heup werd gedragen, zodat de dure versiering goed zichtbaar was. De bezitter zal dit hebben gedragen als statussymbool en teken van zijn rijkdom. Op de onderste rij in het midden zijn twee gestyleerde dierfiguren te zien. Het lijken eendachtigen. Daarnaast zien we mensfiguren die lijken te vechten met dieren. De bovenste rij is voorzien van ornamenteel vlechtwerk. Ieder vakje is omlijnd met goud en gevuld met gesmolten glaspasta.

Hetzelfde zien we hieronder bij de schoudergespen; eveneens uit de schat van Sutton Hoo. Deze schoudergespen hebben dezelfde functie als de Romeinse fibula. Op de schouder wordt het kledingstuk door deze gespen vastgezet.
De rand van de gespen is versierd met vlechtwerk. De middenpaneeltjes hebben een ruitpatroon opgevuld met rood en blauw email cloisonné

De Insulaire Stijl is van oorsprong profaan en heeft niets met het Christendom van doen. Het is vooral een juwelenstijl voor luxe gebruiksgoederen. De manuscripten die later in deze stijl werden vervaardigd moeten ook worden gezien als luxe voorwerpen. De Ierse monniken gebruiken de hun bekende stijl, maar dan met Christelijk symboliek. Zo ontstaan The Book of Durrow, The Lindisfarne Gospels en The Book of Kells.

Dit is het begin van het Evangelie van Marcus. De begin initiaal is rijk versierd met hele kleine vlakjes. In de stokken van letter is het vlechtwerk te zien. De overige delen zijn versierd met ingekleurde krullen. De email cloisonné techniek is hier door de schrijver overgebracht op papier.

Met rijk versierde letters staat hier IN PRINCIPIO ERAT VERBUM (In den beginne was het woord) Het hele pagina is versierd met vlechtwerk; de letters zijn ingekleurd met groen, rood en geel, soms ook met vlechtwerk. De schrijfregels zijn uitgevuld naar de capitaal met vlechtwerk in één kleur De versiering is heel minutieus aangebracht.
Waarschijnlijk is de schrijver een monnik, die later Bisschop van Lindisfarne is geworden: Eadfrith.

De letters op de pagina beginnen groot en worden lager op de pagina kleiner. Dit wordt het diminuendo effect genoemd (dit is een typografische traditie die al sinds de Romeinse tijd bestaat. Diminuendo is een manier waarop  een grote letter of woord het oog stuurt, naar steeds kleiner wordende woorden totdat de standaard tekst grootte is bereikt.)

Afbeelding 24. Nog altijd is de figuur zo goed als symmetrisch afgebeeld, maar de tekenaar/schrijver heeft wel moeite gedaan om de plooien van de mantel realistischer af te beelden. De verhoudingen zijn nog niet correct.(Let op de kleine voetjes)

Pepijn de Korte kreeg in 747 toestemming van de paus om de koning van de Merovingers af te zetten en zelf de kroon van het Frankische Rijk op zich te nemen. Tot die tijd waren de Karolingers de hofmeiers van de Merovingische dynastie. Pepijn regeerde over de gebieden wat nu Frankrijk, België en Nederland is, plus een deel van Duitsland. Zijn zoon Karel de Grote veroverde Noord-Duitsland, grote delen van Italië en delen van de Pyreneeën. Langs de rand van zijn rijk lagen landen die schatplichtig aan zijn rijk waren. Het roze gedeelte in bovenstaande kaart is de Kerkelijke Staat met Rome als hoofdstad. Dit gedeelte werd bestuurd door de paus. De paus was weliswaar de geestelijk heerser, maar door giften was het gebied waarover hij heerste behoorlijk uitgebreid.

Karel de Grote ijverde voor het tot stand komen van één rijk onder één heerser, een herleving van het keizerrijk. Hij voerde een eenvormig belastingstelsel in. De kloosters moesten zich gaan richten op scholing, met name van het Latijn, dat de officiële taal werd voor alle documenten van het hof. Karel maakte veel reizen in zijn rijk en kwam vaak in Italië. Hij verzamelde zo veel kennis over de oudheid. Hij omringde zich met wetenschappers en geleerden en bevorderde de kunst en de cultuur.

Waarschijnlijk is dit een beeldje van Karel de Grote. Hij zit hier als heerser op zijn paard, als een soort statussymbool. Hij laat zich ook uitbeelden als heerser. In zijn rechterhand heeft hij mogelijk een zwaard of een scepter vastgehouden. In zijn linkerhand zien we de rijksappel. Dit is de voorstelling van de aarde met het hemelgewelf. Het kruis bovenop weerspiegelt de christelijke waarde waarin hij regeert.
Dit beeldje doet denken aan het beeld van Marcus Aurelius in Rome. Het verschil is, dat het gebaar dat Marcus Aurelius maakt niet dat van een heerser is, maar het adlucutio-gebaar: hij vraagt aandacht, want hij wil gaan spreken.

Latere schilders hebben Karel de Grote ook afgebeeld. Een bekend voorbeeld is het schilderij van Albrecht Dürer, dat in Neurenberg te zien is.

Op dit schilderij van de Duitse renaissance schilder Albrecht Dürer is Karel de Grote ook afgebeeld met de regalia. De wapenschilden links en recht symboliseren zijn afkomst van de Frankische koningen (rechts de fleur de lis) en links staat de adelaar van het Heilige Römische Reich der Deutsche Nation.