VERSLAG 4e hoorcollege - Twee steden

Over het beleid en de persoon van Justinianus wordt wisselend gedacht. De meningen over hem zijn verdeeld. Hij wordt gezien als de belangrijkste persoon in de 6e eeuw, maar naast zijn verdiensten, kende zijn regeringsperiode ook verschillende tegenslagen.

Belangrijke tegenslagen waren:

• het Nika-oproer waarbij het centrum van Constantinopel van zijn voorgangers volledig werd verwoest. Toch denkt men dat Justinianus niet rouwig is geweest om de verwoesting. Het stelde hem in staat om een naam op te bouwen als bouwer van het nieuwe Constantinopel
• De herovering van het West-Romeinse Rijk en specifiek van Italië dat door de Ostrogoten werd bestuurd. 

Justinianus'  verdiensten:

• De samenstelling van  de Codex Justinianus, waardoor de rechtsgang in het hele rijk werd gecodificeerd. 
• De herbouw van Constantinopel. Justinianus verfraaide Constantinopel met verschillende schitterende kerken. Hij wilde net als zijn West-Romeinse voorgangers de geschiedenis ingaan als bouwheer. 

Hagia Sophia

De Hagia Sophia is tot 1453 een kerk geweest. Onder Mehmet II werd het een moskee. Atatürk maakte er in 1934 een museum van. Recentelijk gaan er in de Turkse regering stemmen op om de Hagia Sophia weer een religieuze bestemming te geven. Het gebouw zou weer een moskee moeten worden. Sinds 1985 staat de Hagia Sophia op de Werelderfgoedlijst van de Unesco.

Nadat het gebouw in de jaren 30 van de 20e eeuw een museale bestemming had verworven werden er verschillende renovatie- en restauratiewerken uitgevoerd. Achter het pleisterwerk bleken zich de mozaïeken te bevinden van na het iconoclasme. Van 725 onder keizer Leo III werden alle afbeeldingen van heiligen, God, Jezus en Maria vernietigd. De keizer was van mening dat afbeeldingen van personen in strijd waren met het ware orthodoxe geloof. Tijdens het iconoclasme verdwenen ook veel afbeelding van keizers. Daarom vinden we portretten van Justinianus en Theodora alleen in Ravenna.

De Hagia Sophia is altijd een beeldbepalend gebouw geweest in Constantinopel en later Istanbul, ondanks het feit dat aardbevingen vaak schade toebrachten. Tijdens de regering van Justinianus zorgde een aardbeving ervoor dat de koepel van de nieuwe Hagia Sophia instortte.

In de kerk zaten mannnen en vrouwen gescheiden. De toegang tot de galerij voor de vrouwen en met name de galerij waar Theodora plaatsnam was voorzien van een talud, zodat ze in haar koets naar haar plaats kon worden gebracht.

In de Hagia Sophia bevindt zich ook het graf van Enrico Dandolo de 39ste Doge van Venetië die tijdens de vierde kruistocht in 1204 tijdens de plundering van Constantinopel in de stad verbleef.

Een van de mooist bewaarde mozaïeken bevindt zich bij de ingang aan de westkant. In het midden is een tronende Maria met Jezus op haar schoot afgebeeld. Links van haar staat keizer Constantijn die haar een model van de stad Constantinopel aanbiedt. Rechts van haar staat keizer Justinianus met een model van de Hagia Sophia.

 

Hagia Eirene

Justinianus gaf ook opdracht tot de herbouw van de Hagia Eirene. Tijdens het iconoclasme is deze kerk volledig gestript van alle afbeeldingen. Het interieur maakt een kale indruk. In de apsis is een trapsgewijs podium te zien: het syntronos. Hier waren de bisschoppen gezeten tijdens de verschillende synode en concilies.

Sergius en Bacchus kerk

Ook wel "de kleine Hagia Sophia" genoemd. Het gebouw is een van de belangrijkste Vroeg-Byzantijnse gebouwen. Het verhaal gaat dat Justinianus jaloers was op een rijke inwoonster van Constantinopel die met eigen middelen een schitterende kerk had laten bouwen. Justinianus wilde dat de Hagia Sophia en de andere kerken waartoe hij bouwopdrachten gaf, mooier werd dan de kerk van deze rijke dame.

Watervoorziening

Justinianus wilde niet alleen steeds meer zeggenschap hebben over kerkelijke en wereldlijke zaken, maar ook belangrijk zijn voor het dagelijks leven van de burgers van Constantinopel. Hij wilde dat ook uitstralen. In het mozaïekmuseum in Istanbul zijn mozaïekvloeren te zien, waarop scènes uit het dagelijks leven staan.

Belangrijk voor de bewoners was de watervoorziening in de stad. Justinianus en zijn voorgangers lieten lange aquaducten bouwen om water vanuit de bergen naar de stad te brengen en op te slaan in grote cisternen.

 

 

Een van de bekendste en een toeristische trekpleister in Istanbul is de Basilica Cisterne, of de Yerebatan Saray. Dit ondergrondse waterreservoir bij het paleis van Justinianus werd gedragen door 334 zuilen. Alle gebruikte zuilen zijn anders; waarschijnlijk zijn ze uit andere gebouwen gehaald. Men denkt zelfs dat er zuilen staan afkomstig van de tempel van Artemis uit Efese.

Een van de zuilen heeft onderaan een Medusakop. Deze is echter onderste boven geplaatst, mogelijk om de ondergang van het heidendom te symboliseren.

 

 

 

De hereniging van het Oost-Romeinse Rijk met het Westen

Justinianus stuurde zijn generaal Belisarius met een leger naar verschillende voormalige delen van Romeinse Rijk om deze gebieden te heroveren. Justinianus wilde vooral dat Rome weer onderdeel werd van het Keizerrijk.

Belisarius ging eerst naar Noord-Afrika en heroverde Libië en Tunis. In Carthago verbleven de Vandalen. Toen hun koning werd afgezet, was dat voor Justinianus een argument om oorlog te voeren. Belisaris trok langs de Noord-Afrikaanse kust en stak over naar het vasteland van Spanje, dat hij op de Vandalen wist te heroveren.

In Italië zaten de Ostrogoten. Ook hier zocht Justinianus naar een casus belli om het gebied te heroveren en met name Rome. De oorlogen die daar tussen 539 en 560 (tot de dood van Justinianus) werden gevoerd zijn door Procopius beschreven, als zeer wreed. Aan het eind in 560 was Rome uitgeput. De stad had nog maar 60000 inwoners. Gedurende twintig jaar was Rome herhaaldelijk belegerd door de Ostrogoten en door legers van de keizers. Uiteindelijk werd Rome ingelijfd bij het Oost-Romeinse Rijk. Voor de wereldlijke macht van de keizer was de stad niet echt belangrijk. Het centrum van de macht lag in Constantinopel.

Justinianus kon zijn invloedssfeer naar het westen uitbreiden, ondanks de bedreiging van het Oost-Romeinse Rijk door Slavische volkeren, de Perzen en de Arabieren. Een dreigende conflict met de Perzen heeft hij afgekocht, zodat hij zijn handen vrij had voor de heroveringsoorlogen in het westen. De invloed van de keizers op het oude hellenistisch rijk van Alexander de Grote was hiermee ten einde gekomen.

In de periode na Justinianus kalfde het Byzantijnse Rijk verder steeds verder af. Het rijk bood nog eeuwen weerstand aan de veroveringszucht van krijgsheren uit het Midden-Oosten en de invloed van de Islam. In 1453 viel het rijk door de verovering van Constantinopel door Sultan Mehmet II.

Waaraan ging het Romeinse Rijk ten gronde?

Het is niet te zeggen wat de oorzaken waren waardoor het Romeinse Rijk teloorging. De wetenschap heeft verschillende hypothesen ontwikkeld, maar een sluitend bewijs is niet geleverd.

Er zijn een aantal interne en externe factoren aan te wijzen. De invallen van op drift geraakte volkeren kan een mogelijke oorzaak zijn. Opvallend was dat de Visigoten en zeker de Ostrogoten hun eigen cultuur en identiteit superieur maakten en deze boven de Romeinse cultuur stelden. Een andere externe factor die wordt genoemd is een mogelijke klimaatverandering. Daarnaast was het verlies van de wereldlijke macht van Rome een belangrijke factor voor het aanzien van het Rijk. De keizers zetelden immers niet langer in Rome, maar koos andere plaatsen als bestuurszetel. Constantijn en zijn opvolgers vergrootten de macht van Constantinopel en het oostelijk deel van het Rijk. Andere interne factoren die genoemd worden als mogelijke oorzaak van het afkalven van de macht van de keizer in het westelijk zijn:

• de gezondheid van de Romeinen zou zijn ondermijnd door loodvergiftiging. Mogelijk was de binnenrand van de aquaducten, maar ook de amforen waarin wijn werd bewaard, bekleed met lood om bederf tegen te gaan. Deze visie is geopperd door Amerikaanse wetenschappers.
• de decadentietheorie. De Romeinen zouden het elan van het begin van het Romeinse Rijk zijn verloren, o.a. door hun zeer luxueuze levenswijze.
• de economie stagneerde. Van een bloeiende geldeconomie op het hoogtepunt van het Rijk, kreeg het Rijk onder de latere soldatenkeizers meer en meer te maken met ruilhandel. De munten die werden geslagen vertegenwoordigden niet langer de muntwaarde. Van gouden munten, werden het zilveren munten met een goud laagje, tot bronzen en tinnen munten. 
• een zeer belangrijke oorzaak kan zijn de pestilenties waarmee het Rijk o.a. tijdens het bestuur van keizer Marcus Aurelius te maken kreeg. De uitbraken werden toegeschreven aan de goden, later door de christenen aan de woede van God. De Griekse historicus Thycydides had echter in zijn werken al een rationele verklaring gevonden voor de pestilenties. Deze werden door ratten die met de schepen meevoeren verspreid. Procopius verhaalt van een pestilentie in het Oost-Romeinse Rijk.Via Egypte zou de ziekte zich verspreid hebben naar Noord-Afrika en Palestina, vanwaar het zich verbreidde in de Levant en Griekenland en zo Constantinopel bereikte.
• De belastingpolitiek van Justinianus was er de oorzaak van de het Oost-Romeinse Rijk achteruit ging. De zware belastingdruk zorgde ervoor dat het Rijk werd uitgeput. De pestilentie maakte duizenden slachtoffers, waardoor er minder belasting kon worden geïnd.

Justinianus en de Ostrogoten in Italië, de inval van de Longobarden

Het streven keizer Justinianus om het Oude keizerrijk trachten te herstellen, leidde tot enorme chaos in Italië. Sinds Odoaker door keizer Alexander was erkend als koning van de Ostrogoten in Italië was het rustig op het schiereiland.

Justinianus erkende de claim op de koningstroon niet, omdat de Ostrogotische koning geen bevestiging van zijn koningsschap aan hem had gevraagd. De vraag rijst, of de eenheid en rust in Italië bewaard was gebleven, als Justinianus zich gematigder had opgesteld.

Na de uiteindelijke herovering van Rome door Narsus was het omringende land tot chaos vervallen en een prooi voor invallende volkeren vanuit het noorden.

In 567 vielen de Longobarden het schiereiland binnen. Het is onbekend waar dit volk vandaan kwam, mogelijk hadden ze hun oorsprong in Scandinavië of de Baltische Staten en waren ze door een onbekende oorzaak op drift geraakt. De Longobarden infiltreerden in het Romeinse Rijk en maakten op die manier kennis met het wonen in steden en de cultuur van de Romeinen.Ook waren zij gekerstend. Tussen 566 en 569 migreerden ze massaal naar Italië met verschillende oorlogen tot gevolg. Italië werd verdeeld tussen de strijdende partijen en de kerk. Uiteindelijk verliezen

Het einde van de Oudheid en het begin van de Middeleeuwen

De bloeitijd van Rome eindigde in de 3e eeuw met de komst van de soldatenkeizers. De afkalving van het rijk begon omstreeks die tijd.

Er zijn verschillende momenten aan te geven, die als mogelijk einde van de Oudheid kunnen worden gezien:

• 284 - Diocletianus stelt de Tetrarchie in. Daarmee is de verdeling in een Oost en West Rijk begonnen.
• 379 - De Slag bij Adrianopolis. De Visigoten verslaan keizer Valens en vestigen zich op de Peloponnesus onder leiding van hun eigen leider en met behoudt van hun eigen wetten en zeden.
• 395 - Keizer Theodosius I verdeelt het Rijk tussen zijn zoons. Honorius wordt keizer in het westen, Arcadius in het oosten.
• 410 - De Visigoten plunderen Rome
• 415 - De moord op Hypothia door een stel zeer fanatieke fundamentalistische christenen
• 455 - De Vandalen veroveren Rome
• 476 - De laatste keizer Romulus Augustulus doet vrijwillig afstand van zijn titel. Odoaker koning van Italië 
• 566-567 - De Longobarden vallen Italië binnen en vestigen zich in grote delen van het schiereiland

Alle bovengenoemde data en de daaraan verbonden theorieën zijn arbitrair. In de jaren 30 van de vorige eeuw publiceerde Henri Pirenne zijn werk: Mohammet et Charlesmagna. Daarin opperde hij de theorie dat de Oudheid een einde nam met de verovering van een groot deel van het Middellandse Zeegebied door de Islam.

Zolang het Oost-Romeinse Rijk en de rijken in Spanje, Zuid-Frankrijk, Italië en Noord-Afrika, Egypte en de Levant met elkaar handel dreven, bleef het oude beeld van het Romeinse Rijk min of meer in tact. Er was nog handel in graan, maar vooral in luxe goederen.

In de 7e eeuw kwam in Mekka en Medina de Islam op als nieuw geloof. Tussen 632 en 661 veroverden de moslims de gebieden tot aan de Zwarte Zee  en drongen zelfs door tot de Kaspische Zee. Militair waren de moslims goed georganiseerd. In 678 stonden ze voor de muren van Constantinopel. Ze veroverden Egypte, Libië en Noord-Afrika tot aan de Atlantische Oceaan en staken over naar het Iberische schiereiland. In 732 werden ze bij Poitiers teruggeslagen.

Volgens Pirenne is de handel op de Middellandse Zee tot stilstand gekomen, nadat de Islam Noord-Afrika had veroverd. De Islam verbrak de bestaande handelscontacten tussen oost en west. Slechts tussen de intelligentia - de elite - bleef contact bestaan.

Er is geen specifiek jaartal te noemen waarop we kunnen zeggen dat de Middeleeuwen zijn begonnen. De inmiddels zelfvoorzienende boer in de Europese gebieden zal van de veranderingen weinig hebben gemerkt en zich er niet van bewust zijn geweest dat de tijd van verval ook een nieuw tijdperk inluidde.

Rome als stad van de bisschoppen en pelgrimsstad

Constantijn had als eerste keizer een viertal grote basilieken laten bouwen. Om de gevestigde orde niet voor het hoofd te stoten koos hij bewust plekken dichtbij de muren van Aurelianus. In de 5e en 6e eeuw gingen de bisschoppen de kerken steeds meer naar het centrum, het absolute middelpunt van Rome: het Forum Romanum, bouwen.

Op het Forum stond een tempel gewijd aan Anthoninus en Faustina. In de 5e eeuw werd deze tempel omgebouwd tot een kerk van de Heilige Laurentius, waar ook de relieken van heilige werden bewaard.

De graftombe van Romulus die Maxentius voor zijn zoon had gebouwd werd verlengd met een kerkgebouw gewijd aan Cosmas en Damianus, twee Syrisch artsen en martelaren. Met de omvorming van tempels tot kerken verdween het heidense karakter van het Forum en werd het omgevormd tot christelijk middelpunt van Rome.

De absolute glorie van het Christendom was de bouw van de Santa Maria Antiqua gebouwd tegen de Palatijn midden op het Forum. Vanaf dat moment was in Rome de bisschoppelijk macht geconcentreerd. Rome als wereldlijk centrum was voorbij. De senatoren deden er alles aan om na hun leven in het koninkrijk der hemelen te worden toegelaten en schonkenn de kerk grote sommen geld, soms hun hele vermogen. Daardoor groeide het erfgoed van Petrus explosief. Het grootste deel van het geld werd gebruikt voor de bouw van nieuwe kerken.
Rome werd meer en meer het centrum van het Christendom en het centrum van het kerkelijk leven. Door van elders relieken van martelaren n naar Rome te brengen, hoopten de gelovigen, dat ook voor hun martelaar in Rome een kerk werd gewijd. De toeloop van pelgrims uit alle delen van Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika groeit.

Paus Gregorius I

Gregorius I werd eind 6e eeuw tot paus gekozen. Hij maakte zich verdienstelijk door ordening in de kerkelijk hiërarchie aan te brengen en regels voor de liturgie. Dit in tegenstelling tot zijn voorgangers die zichzelf het liefst als bouwheer manifesteerden. De bouwwerken die onder hun leiding werden uitgevoerd waren vooral bedoeld tot meerdere glorie van zichzelf. Zij zagen zich net zo als de Romeinse generaals zichzelf zagen.

Tijdens het pausschap van Gregorius I werd Rome geplaagd door pestilenties. Gregorius organiseerde hulp vanuit alle wijken. Hij liet ziekenhuizen bouw en was actief in de bestrijding van armoede.

Het laatste heidense bolwerk: het Pantheon

Het laatste heidense bolwerk was het Pantheon. Deze tempel was bezit van de Romeinse keizers. Tijdens de Lupercania feesten was de tempel nog altijd in gebruik. Hierbij lieten naakte vrouwen zich slaan door de Luperci - de priesters van de tempel - om vruchtbaarheid af te dwingen. In de ogen van de Katholieke kerk was dit heidense gebruik een doorn in het oog.

Bonifatius III en zijn opvolger Bonifacitus IV voerden onderhandelingen met keizer Phocas en in 609 schonk de keizer het Pantheon aan de Katholieke kerk op voorwaarde, dat hij in Rome geëerd zou worden op het Forum met een zuil die aan hem zou zijn opgedragen. De Zuil van Phocas is het laatste monument dat op het Forum werd opgericht. Het Pantheon werd een katholieke kerk gewijd aan Santa Maria ad Martyres.

Hiermee was de bekering van de stad Rome voltooid. Rome is het centrum van de christelijke wereld. Een stad waar pelgrims naar toe komen om te bidden in de kerken van de martelaren.

In 800 was Rome weer even het centrum van de wereldlijke macht, toen Karel de Grote door de paus werd gekroond tot Keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het was echter niet het Rome van de grote Romeinse keizers. Rome was toen al een stad van herinneringen.