Verslag 2e hoorcollege - Twee steden

Constantijn was de zoon van Constantinus I Chlorus en Helena. We kennen zijn gelaat van het enorme hoofd dat op de binnenplaats van de Capitolijnse Musea staat.

Het leger riep hem uit tot Ceasar van Brittannië en Gallië. Dit ging echter in tegen de officiële benoeming van Severus tot nieuw Ceasar van zijn vader Constantinus. Ook de zoon van Maximianus Maxentius werd gepasseerd. In het oostelijk deel werd Maximinus Daia de toekomstige opvolger van Galerius. In 306 stierf Constantinus I Chlorius. Constantijn claimde de titel van Augustus, maar in Rome werd Maxentius door het volk tot keizer uitgeroepen. Maxentius was populair bij het volk van Rome o.a. vanwege de verbeterde voedselvoorziening en de nieuwe bouwwerken die hij liet uitvoeren. (boek blz. 58)

Constantijn die in Augusta Trevorum (Trier) verbleef mobiliseerde een troepenmacht en trok naar het zuiden. In 312 was hij Rome tot bij de Milvische Brug genaderd. Daar stonden de legers van Constantijn en Maxentius tegenover elkaar.

Het verhaal gaat dat Constantijn in de nacht voorafgaande aan de veldslag een visioen kreeg. Een engel zei hem dat hij op de schilden van zijn soldaten het Chi-Ro teken moest schilderen. Als hij dat deed, zou hij de overwinning behalen. Constantijn volgde de raad op en overwon; Maxentius sneuvelde op het slagveld. Dit verhaal is overgeleverd door Eusebius die het leven van Constantijn heeft beschreven. (boek blz.59)

Constantijn trok Rome binnen als de nieuwe Augustus. Om de sympathie van het volk te winnen liet hij de bouwwerken waaraan Maxentius was begonnen verder voltooien. Op het Forum Romanum had Maxentius een nieuwe basilica, als paleis en plaats voor rechtsspraak en handel, laten bouwen: de Basilica Nova. Constantijn nam de bouw ervan over, maar veranderde het bouwplan. Aan de zijkant werd een nieuwe toegang ontworpen en in de apsis werd een metershoog beeld van Constantijn geplaatst. Het is dit beeld waarvan de delen nu in de Capitolijnse Musea te zien zijn. Al spoedig kreeg het bouwwerk de naam Basilica Constantini.

Ook de bouw van de bekende triomfboog van Constantijn was door Maxentius begonnen, als monument voor een door hem gewonnen veldslag. De bouw werd voltooid in 315. De triomfboog heeft diverse vreemde elementen.

De reliëfs komen van monumenten van Trajanus, Hadrianus en Marcus Aurelius. Constantijn liet de afbeeldingen van deze keizers zodanig bewerken, dat ze zijn uiterlijk kregen. We zien o.a. Constantijn als overwinnaar van de Parthen, terwijl hij nooit tegen de Parthen heeft gevochten.

Met de komst van Constantijn begon een periode van tolerantie. Constantijn stond toe dat het monotheïstische nieuwe geloof van de christenen gelijkwaardig werd gezien aan het polytheïsme van de Romeinen. Alle geloven moesten naast elkaar kunnen bestaan en de uitoefening werd vrijgegeven. Er kwam voor de christenen een einde aan de vervolgingen. Het Christendom werd erkend. (boek blz. 75)

Constantijns moeder Helena was een christen en zijn vader Constantinus was een aanhanger van Sol Invictus. Constantijn zelf had vaak visioenen en dromen over Apollo. Hij was opgevoed met monotheïstische tendensen. (boek blz. 61)

Een andere visie is dat Constantijn bekend was met de structuur van de christelijke geloofsgemeenschappen en besloot daarvan gebruik te maken voor zijn beleid. (boek blz.76)

Ondanks de vervolgingen onder Diocletianus was het aantal aanhangers van het geloof in Jezus Christus gegroeid. Ongeveer 10% van de bevolking in de steden was bij het aantreden van Constantijn het christelijke geloof toegedaan. Op het platteland bleef het geloof in de oude Romeinse goden nog lange tijd gehandhaafd. Constantijn wilde de christenen voor zich winnen, zodat hij de stedelijke bevolking en vooral de bevolking van Rome voor zich zou winnen.

In het Edict van Milaan kregen de christenen vrijheid van godsdienst. Het is nu zo dat het Christendom staatsgodsdienst werd. Dat gebeurde pas onder keizer Theodosius.

Constantijn vaardigde een aantal besluiten uit die voordelig waren voor de kerk:

1. de kerk en de clerus werd vrijgesteld van belasting
2. het werd toegestaan om vermogen aan de kerk na te laten. Hierdoor verkreeg de kerk enorme bedragen, maar ook landerijen en gebouwen.
3. er konden vrij kerken worden gebouwd waarvoor ook extra gelden van overheidswege beschikbaar werden gesteld.

Constantijn gaat in Rome zeer voortvarend te werk en liet verschillende grote basilica bouwen. Hiermee erkende hij de status van Rome als grote stad, maar Constantijns toekomst lag in het oosten.

Naast de kerkbouw bevorderde Constantijn de restauratie van de aquaducten, zorgde hij voor graanuitdelingen en organiseerde wagenrennen. De gladitorengevechten werden ook weer gehouden, maar in veel mindere mate. Afschaffen kon Constantijn deze geliefde spelen niet. Veel Romeinen waren er verzot op. (boek blz. 69)

De kerken die Constantijn in Rome liet bouwen, situeerde hij aan de randen van de stad. Dit om de bevolking, die nog in de traditie van het polytheïsme stond, niet voor het hoofd te stoten. (boek blz. 108 e.v.) Constantijn bouwde vier basilieken die nog steeds in Rome te bewonderen zijn. (boek blz. 105)

1. De Sint Jan van Lateranen, gesticht in 313 ter gelegenheid van het Edict van Milaan
2. De Sint Pieter in 324
3. De Sint Paulus buiten de muren, eveneens in 324
4. De Santa Maria Maggiore, waarvan de bouw rond 350 werd voltooid.

Om de bouw van dit soort grote werken te financieren gebruikte Constantijn in eerste plaats een deel van zijn eigen vermogen, daarnaast de opbrengsten van liturgieën die rijke Romeinen in de nieuwe basilieken lieten opdragen. Een derde bron van financiën waren de nalatenschappen van vermogende Romeinen en de laatste bron kwam uit publieke middelen. De opbrengst van de belastingen was onder Diocletianus weer opgebloeid. Hij reorganiseerde het leger. Bij de grenzen situeerde hij kleine eenheden die snel ter plaatse konden optreden. Dit maakte geld vrij voor andere publieke werken.

De Sint Jan van Lateranen bestaat uit een basiliek en een baptisterium. Oorspronkelijk stond er op de plaats van de basiliek een paleis van de familie van Lateranië. Constantijn liet het paleis slopen voor de bouw van de basiliek. Het is de oudste basiliek in Rome en de zetel van de bisschop van Rome. (boek blz. 69)

Op een paar honderd meter liet Constantijn in het paleis van zijn moeder Helena een basiliek inbouwen ter verering van het Heilige Kruis, dat Helena uit Jeruzalem naar Constantinopel had overgebracht. De Sante Croce in Gerusalemme bewaart tot op de dag van vandaag stukjes van het kruis  als relikwie. (boek blz. 71)

Al voor de eerste eeuw stond er op de plek waar de Heilige Petrus begraven zou liggen een kapelletje, gesticht door paus Anacletus I. Voor het vroege christendom was deze plek niet echt van belang. Pas in de tweede helft van de tweede eeuw waren er bronnen die beweerden dat Petrus in Rome was geweest. De hedendaagse wetenschap denkt echter dat Petrus waarschijnlijk niet in Rome is geweest. Petrus was geen geletterd man, zoals Paulus. Hij sprak geen Grieks, of Latijn en vermoedelijk kon hij niet lezen of schrijven. In de Sint Pieter, onder het baldakijn van Bernini, ligt in de crypte het gebeente van een onbekende, maar niet van Sint Pieter.

Het plein voor de Sint Pieter - eveneens door Bernini ontworpen - was eeuwenlang slechts toegankelijk via allerlei kleine steegjes en straatjes. Bernini wilde hiermee de grootsheid en omarming van de Katholieke Kerk symboliseren. Wie het plein voor de Sint Pieter opliep werd overvallen door de overweldigende ruimte van het plein. De colonades stonden symbool voor de omarming van de gelovigen door de Katholiek Kerk.

Mussolini heeft dit effect te niet gedaan door de aanleg van de Via della Conciliazione. Deze open verbindingsweg was het symbool voor het Concordaat dat Mussolini met de paus in 1929 had gesloten en waarbij de paus uit gevangenschap kon terugkeren naar het Vaticaan. Met het Concordaat werd het Vaticaan een onafhankelijke staat binnen Italië.

Constantijn bouwde een kleine kerk waar volgens overlevering Paulus begraven lag. De kerk werd samen met de Sinter Pieter in 324 ingewijd. Later is deze basiliek vergroot en kreeg een benedictijner klooster. Ondanks alle wijzigingen in bouw heeft de basiliek zijn oorspronkelijk rechthoekige vorm met atrium behouden. De basiliek van Sint Paulus buiten de muren behoort tot een van de vier bisschoppelijk basilieken.

Deze basiliek op de Aventijn heeft nog altijd de klassieke rechthoekige vorm met drie beuken uit de vierde eeuw.