Verslag 1e hoorcollege - Homeros Odysseia

Serie van 4 hoorcolleges gegeven door Hein van Dolen tijdens de Zomerschool aan de HOVO Erasmus Universiteit. Bij deze hoorcolleges is, naast het boek Odysseus van Hein van Dolen, een beknopte syllabus uitgegeven.

Homerus is niet de echte naam van de schrijver geweest. Homerus bekent "krijgsgevangene". Het was een bijnaam. Wie hij was en hoe hij werkelijk heette is onbekend. Ook over de periode waarin hij leefde is de wetenschap het niet eens. Tegenwoordig denk men, dat hij rond 875 v.Chr. leefde. Herodotus zegt in zijn boek: Homerus leefde vier eeuwen voor mijn tijd. Herodotus is rond 480 v.Chr. geboren in Halikarnasos. Zeven steden claimen de geboorteplaats van Homerus te zijn. Sommigen liggen 1000 km uit elkaar. Smyrna, het huidige Izmir, is de aannemelijkste. Homerus vertelt over de noordwestelijke winden uit Thracië en de vogeltrek van kraanvogels. Ook het Griekse dialect waarin de Ilias en de Odyssee zijn geschreven lijken op het dialect, dat in Midden-Ionië werd gesproken.

Nergens vertelt de schrijver iets over zichzelf. Zijn beroep was zanger. Zangers trokken langs de hoven en droegen verhalen voor. Mogelijk heeft Homerus zichzelf opgevoerd in de Odysseia als de zanger Demodokos aan het hof van Alkinoös. (boek 8,62 e.v.) 'Daar kwam de heraut met de trouwe zanger, de lieveling van de Muzen. Zij had hem vreugde mar ook verdriet bezorgd, want ze had hem het licht uit zijn ogen genomen, maar hem de heerlijke zangkunst geschonken. Midden tussen de gasten zette hij voor de bard een stoel klaar met zilverbeslag die hij tegen een hoge zuil liet steunen. Vlak boven zijn hoofd, aan een haakje, hing hij de welluidende lier en met zijn handen liet hij voelen waar hij het instrument moest pakken. Naast hem zette hij ook een mooie tafeltje neer met een broodmand erop en ook een beker wijn om te drinken als hij dorst kreeg.'Dit heeft het beeld doen ontstaan, dat Homerus blind was. Dit is niet waarschijnlijk, omdat bekend is dat Homerus veel heeft gereisd. Of Homerus op hoge leeftijd ook op Ithaka is geweest is omstreden. Toch beschrijft Homerus het paleis van Odysseus op Ithaka tot in details.
Waarschijnlijker is echter dat Homerus Klein-Azië nooit heeft verlaten, ondanks de gedetailleerde beschrijving van de zwerftocht van Odysseus.
Er zijn geen primaire bronnen uit de Oudheid over Homerus. De bronnen uit de 5e eeuw zijn geromantiseerd.

De zangers of aioden begeleidden zichzelf met de lier. In de mythologie bestaat het verhaal van Hermes die als kind een schildpad ombouwde tot het viersnarige instrument. In de Oudheid bestonden een levendige orale vertel- en verhaalkunst over grote gebeurtenissen, zoals de Trojaanse Oorlog.

1. Het belang van Homerus is dat hij al die zangen samenbracht in een tweedelig epos.De rapsoden of Homeriden bezongen 51 dagen over het beleg van Troje en met name de frictie tussen Achilles en Agamemnon. Dit is de Ilias. De Odysseia beslaat 41 dagen. Niet de hele Trojaanse Oorlog is beschreven. Zo ontbreekt het verhaal over de Val van Troje met het paard dat de Grieken hebben gebouwd. Dat verhaal is terug te vinden bij Vergilius'Aeneas
2. Homerus schreef in een speciaal metrum: de hexameter; een afwisseling van 2 korte klanken gevolgd door een lange klank. - vv - vv - vv - vv - vv - v
3. De taal die Homerus gebruikte, was een combinatie van verschillende dialecten. De taal van de Ilias en de Odysseia werd niet gesproken. Het bevat Dorisch, Ionische en Spartaanse taalelementen. Het is een kunsttaal. Iedere leerling in de Oudheid kende Homerus' epos. De taal was eigen, maar werd niet gebruikt in conversaties.
4. De herkenbaarheid in de twee dichtwerken is het gebruik van epitheta: vaste combinaties van bijvoeglijk naamwoord en eigennaam/zelfstandig naamwoord: Athena wordt omschreven als de uilogige godin Eoos - de dageraad - als de roosvingerige Eoos
5. Ook werkt Homerus met beeldspraken: welk woord ontsnapt aan de kooi van je tanden.
6. Herkenbaar door het hele epos zijn de homerische vergelijkingen: zoals wanneer ... zo ... Hierdoor werd een situatie verduidelijkt, maar kon de toehoorder even ontspannen.
7. Veel uitdrukkingen uit de Ilias en de Odysseia worden nog altijd gebruikt.
8. Er komen nogal wat redevoeringen in het verhaal voor. Dit is typisch Griekse. Het geeft aan wat de goden gezegd zouden kunnen hebben.
9. De beschrijving van de personen is nooit zwart-wit. De persoon is niet volmaakt. Hij wordt niet geïdealiseerd. Een schurk heeft ook positieve eigenschappen. Wat betreft de vrouwen in het verhaal is de beschrijving subtiel.

Op alle scholen in Griekenland werd in de Oudheid de werken van Homerus gelezen. Dit is doorgegaan tot in de Byzantijnse tijd. Jaarlijks werden er voordrachtfeesten - Panantheneeën - gehouden. Dan werden de werken van Homerus voorgedragen. Onder Peisistratos moesten de werken in een vaste volgorde worden voorgedragen en niet alleen de meest ontroerende delen. Daarnaast was Homerus een bindingselement voor alle Grieken. In het dagelijks leven werd vaak uit de Ilias of de Odyssee geciteerd. Ook als leraar van religie werd Homerus om zijn uitspraken bekend.en geciteerd. Bijvoorbeeld: het ligt in de schoot der goden; niet alle plannen van de mens laat Zeus slagen. Daarnaast riepen de uitspraken ook een duidelijk beeld van de godenwereld op, ook al werd daarop ook kritiek geleverd door o.a. Xenophanes en Herakleitos.

In de huidige wetenschap zijn geleerden het niet altijd eens. Analytici - er zijn meerdere schrijvers aan te wijzen - staan tegenover de unitariërs; zij die volhouden en aantonen dat er slechts één schrijver is geweest: Homerus. Alleen hij heeft het epische gedicht samengesteld. Er zijn zelfs geleerden die denken dat het werk geschreven is door een vrouw. Milman Parry toonde aan dat het werk een orale oorsprong moest hebben. Mogelijk gaat deze orale traditie terug tot in de 16e eeuw v. Chr.

De Odyssee bestaat uit 24 boeken. Het Griekse alfabet kent 24 letters. Deze indeling is niet door Homerus bedacht. De indeling stamt uit later tijd, toen de boeken op boekrollen werden opgeschreven. In het verhaal lopen drie rode draden t.w.:

1. de zwerftochten en avonturen van Odysseus na de verovering van Troje
2. de gebeurtenissen op Ithaka, waar Penelopeia wordt belaagd door 108 vrijers en de manier waarop Odysseus met hen afrekent.
3. de tocht van Telemachos - de zoon van Odysseus - op zoek naar zijn vader.

De dichter laat de Muze het verhaal vertellen. Hierdoor wordt het verhaal naar een hoger plan getild. De naam van Odysseus wordt pas in het  20ste vers voor het eerst genoemd.
De geschiedenis begint in het 20ste jaar na de val van Troje, zoals de goden hebben beschikt.

• 1 - 2 De situatie op Ithaka
• 3 - 4 De reizen van Telemachos De eerste vier boeken worden wel de "Telemachie" genoemd. Boek 4 eindigt met de boze plannen van de vrijers om Telemachos te vermoorden. De afloop lezen we pas in boek 15. Telemachos is in het begin erg onzeker, omdat hij niet weet wie zijn vader is. Helena herkent hem als de zoon van Odysseus. Deze herkenning geeft Telemachos zelfvertrouwen.
• 5      Tocht van Odysseus vanaf het eiland van Kalypso Odysseus zit aan het strand van het eiland van Kalypso. Hij is terneergeslagen: hij is zijn identiteit kwijt. De goden staan toe dat hij vertrekt, maar zijn reis eindigt voorlopig in een schipbreuk op het eiland van Faiaken. Daar ontmoet hij de prinses Nausikaä. Odysseus spreekt haar onderdanig aan met de vergelijking dat ze lijkt op de godin Artemis. Hij wil haar medelijden opwekken. Nausikaä geeft hem kleding en een mantel en zegt hem naar de stad te gaan en zich voor de voeten van de koningin, haar moeder, te werpen. Ook hier voert Homerus de spanning op, want pas na 80 verzen herkent de moeder de mantel die Odysseus draagt. Hij wordt welkom geheten aan het hof van de vorst.
• 6-12 Verblijf van Odysseus bij de Faiaken (vanaf boek 9 zijn reisverhaal) De vertelling van het reisverhaal en de avonturen die Odysseus heeft beleefd, zijn een flashback van de gebeurtenissen. Het is het eerste "ik"-verhaal in de wereldliteratuur
• 13-24 De terugkeer van Odysseus op Ithaka en alle verwikkelingen die daaruit ontstaan. Historisch gedeelte begint bij de thuiskomst op Ithaka, waar Penelopeia door de vrijers wordt belaagd. In boek 24 vindt de hereniging met Laërtes.